توبه هرگاه حقیقی و واقعی باشد، و از اعماق جان برخیزد و جامع شرایط باشد، به یقین مقبول درگاه خدا میشود، و آثار و برکاتش نمایان میگردد.
شخص توبه کار پیوسته در فکر جبران گذشته است، و از آنچه از نافرمانیها و عصیان از او سر زده نادم و پشیمان است.
توبه کاران واقعی، خود را از مجالس گناه دور میدارند واز عواملی که گناه را وسوسه و تداعی میکند، بر حذر میباشند .
توبه کاران خود را در پیشگاه خدا شرمنده میبینند، و همواره درصدد کسب رضای او هستند.
با این علائمی که گفته شد توبه کنندگان حقیقی را از تظاهرکنندگان به توبه بخوبی میتوان شناخت.
بعضی از مفسّران در تفسیر آیه شریفه «یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا اِلَی اللَّهِ تَوْبَةً نَصُوحاً؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید به سوی خدا توبه کنید، توبه خالص» (سوره تحریم، آیه 8) در توضیح معنی «نصوح» چنین گفتهاند: مراد از توبه نصوح، توبهای است که مردم را نصیحت میکند که مانند آن را به جا بیاورند، چرا که آثار آن در توبه کار ظاهر شده، یا شخص توبه کار را نصیحت میکند که گناهان را ریشه کن کند، و هرگز به سوی آن باز نگردد. و بعضی آن را به توبه خالص تفسیر کرده، در حالی که بعضی دیگر نصوح را از مادّه نصاحت به معنی دو زندگی گرفتهاند، چرا که رشتههای دین و ایمان را که گناه پاره کرده بود، بار دیگر به هم میدوزد یا توبه کار را که از اولیاء اللَّه جدا ساخته بود، به جمع آنها باز میگرداند.(247)
برکات و منافع توبه بسیار فراوان است که در آیات و روایات بطور گسترده به آنها اشاره شده است.
از جمله امور زیر است:
1 - گناهان را محو و نابود میکند همان گونه که در ذیل آیه یا اَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا تُوبُوا اِلَیاللَّهِ تَوْبَةً نَّصُوحاً آمده است: «عَسی رَبُّکُمْ اَنْ یُّکَفِّرَ عَنْکُمْ سَیِّئاتِکُمْ؛ امید است (با این کار) پروردگارتان گناهانتان را بپوشاند.» (سوره تحریم، آیه 8)
2 - برکات زمین و آسمان را بر توبه کاران نازل میکند، چنان که در آیات 10 و 11 و 12 سوره نوح آمده است: «فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّکُمْ اِنَّهُ کانَ غَفَّاراً - یُرْسِلِ السَّماءَ عَلَیْکُمْ مِدْراراً - وَ یُمْدِدْکُمْ بِاَمْوالٍ وَ بَنیْنَ وَ یَجْعَلْ لَّکُمْ جَنَّاتٍ وَ یَجْعَلْ لَکُمْ اَنهاراً؛ به آنها (قوم نوح) گفتم از پروردگار خویش آمرزش بطلبید که او بسیار آمرزنده است تا بارانهای پر برکت آسمان را پی در پی بر شما بفرستد، و اموال و فرزندانتان را فزونی بخشد، و باغهای سرسبز و نهرهای جاری در اختیارتان قرار دهد.»
3 - نه تنها گناه را میپوشاند و از بین میبرد، بلکه آن را مبّدل به حسنه میکند، همان گونه که در آیه 70 سوره فرقان آمده است که میفرماید: «اِلاَّ مَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلاً صالِحاً فَاُولئِکَ یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئاتِهِمْ حَسَناتٍ؛ مگر کسانی که توبه کنند، و ایمان آورند و عمل صالح انجام دهند که خداوند گناهان آنان را به حسنات مبدّل میکند.»
4 - هرگاه توبه کاملاً خالص باشد، خداوند آنچنان آثار گناه را میپوشاند که در حدیث آمده حتّی فرشتگانی را که مأمور ثبت اعمال او هستند به فراموشی وا میدارد و به اعضاء پیکر او که مأمور گواهی بر اعمال وی در قیامتند دستور میدهد که گناهان او را، مستور دارند، و به زمین که گناه بر آن کرده و گواه بر عمل او در قیامت است نیز فرمان میدهد کهآن را کتمانکند بهگونهای کهروز قیامتهنگامی که در صحنه رستاخیز حضور مییابد، هیچ کس و هیچ چیز برضدّ او گواهی نخواهد داد. متن حدیث چنیناست:
امام صادقعلیه السلام فرمود:
«اِذا تابَ الْعَبْدُ تَوْبَةً نَصُوحاً اَحَبَّهُ اللَّهُ وَ سَتَرَ عَلَیْهِ فی الدُّنیا وَ الْآخِرةِ فَقُلْتُ وَ کَیْفَ یَسْتُرُ عَلَیْهِ؟ قالَ یُنْسی مَلَکَیْهِ ما کَتَبا عَلَیْهِ مِنَ الذُّنُوبِ وَ یُوحی اِلی جَوَارِحِهِ اُکْتُمی عَلَیْهِ ذُنُوبَهُ، وَیُوحی اِلی بِقاع الْأَرِضِ اُکْتُمی ما کانَ یَعْمَلُ عَلَیْکِ مِنَ الذُّنُوبِ فَیَلْقَیاللّهَ حینَ یَلْقاهُ وَلَیْس شَیْءٌ یَشْهَدُ عَلَیْهِ بِشَیْءٍ مِنَ الذُّنُوبِ.»(248)
5 - توبه کار حقیقی چنان مورد عنایت و محبّت پروردگار قرار میگیرد که حاملان عرش الهی نیز برای او استغفار میکنند، و تقاضای ورود او و خانوادهاش را در بهشتبرین و جنّات عدن مینمایند.
درحدیثی میخوانیمکه:«اِنَاللَّهَ عَزَّوَجَلَّ اَعْطَی التَّائِبینَ ثَلاثَ خِصالٍ، لَوْاَعْطی خَصْلَةً مِنْها جَمِیعَ اَهْلِالسَّماواتِ وَ الْاَرْضِ لَنَجَوْا بِها؛ خداوند به توبه کنندگان (واقعی) سه فضیلت داده است که هرگاه یکی از آنها را به جمیع اهل آسمانها و زمین بدهد، مایه نجات آنها است.»
سپس به آیه شریفه «اِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ؛ خداوند توبه کاران و پاکیزگان را دوست دارد!»(249) اشاره کرده میفرماید: «فَمَنْ اَحَبَّهُ اللَّهُ لَمْ یُعَذِّبْهُ؛ هرکس خداوند او را دوست دارد، او را عذاب نخواهد کرد.»
بعد به آیه شریفه «اَلَّذینَ یَحْمِلُونَ الْعَرْشَ وَمَنْ حَوْلَهُ یُسَبِّحُونَ بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ یُؤُمِنُوَنَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِروُنَ لِلَّذینَ آمَنُوا رَبَّنا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ رَحُمَةً وَ عِلْماً فَاغْفِرْ لِلَّذینَ تابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ وَقِهِمْ عَذابَ الْجَحِیمِ - رَبّنا وَ اَدْخِلْهُمْ جَنَّاتِ عَدْنٍ اَلَّتی وَ عَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ واَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیَّاتِهِمْ اِنَّکَ اَنْتَ الْعَزِیزُ الْحَکیمُ - وَقِهِمُ السَّیِّئاتِ وَ مَنْ تَقِ السَّیِّئاتِ یَوْمَئذٍ فَقَدْ رَحِمْتَهُ وَ ذالِکَ هُوَ الفَوزُ العَظیمُ؛ فرشتگان که حاملان عرشند و آنها که گرداگرد آن (طواف میکنند) تسبیح و حمد پروردگارشان را میگویند، و به او ایمان دارند، و برای مؤمنان استغفار میکنند (و میگویند) پروردگارا! رحمت و علم تو همه چیز را فرا گرفته است؛ پس کسانی را که توبه کرده و راه تو را پیروی میکنند بیامرز، و آنان را از عذاب دوزخ نگاه دار - پروردگارا! آنها را در باغهای جاویدان بهشت که به آنها وعده فرمودهای وارد کن، همچنین از پدران و همسران و فرزندانشان، هرکدام صالح بودند، که تو توانا و حکیمی! - و آنان را از بدیها نگاه دار، و هرکس را در آن روز از بدیها نگاه داری، مشمول رحمتت ساختهای و این است همان رستگاری عظیم!(250)»(251)
به این ترتیب میرسیم به پایان بحث درباره نخستین گام به سوی تهذیب اخلاق؛ یعنی گام توبه، هرچند مطالب فراوان دیگری در این زمینه وجود دارد که در خور بحث جداگانه و مستقلّی درباره توبه است.
آری! تا آئینه قلب از زنگار گناه پاک نشود و روح و جان انسان با آب توبه شستشو نگردد و نور توبه ظلمت و تاریکی گناه را از درون قلب بیرون نکند، پیمودن راه تهذیب اخلاق و سیر سلوک الی اللَّه و رسیدن به جوار قرب پروردگار و غرق شدن در نور هدایت و جذبههای وصف ناپذیر عرفانی، غیر ممکن است.
این نخستین منزلگاه است، منزلگاهی که از همه سرنوشت سازتر و مهمتر است و جز با نیروی اراده و عزم راسخ و استمداد از الطاف الهی، گذشت از آن ممکن نیست.