اکنون به بررسی اصول اخلاقی در قرآن باز میگردیم. میدانیم قرآن مجید به صورت یک کتاب کلاسیک تنظیم نشده که فصول و ابواب و مباحثی به شکل این گونه کتابها داشته باشد، بلکه مجموعهای از وحی آسمانی است که به تدریج و بر حسب نیازها و ضرورتها نازل شده است، ولی میتوان آن را با استفاده از روش تفسیر موضوعی در چنین قالبهایی ریخت.
از تقسیمهایی که از مجموع آیات قرآن استفاده میشود این است که اصول اخلاق را میتوان در چهار بخش خلاصه کرد:
1 - مسائل اخلاقی در ارتباط با خالق
2 - مسائل اخلاقی در ارتباط با خلق
3 - مسائل اخلاقی در ارتباط با خویشتن
4 - مسائل اخلاقی در ارتباط با جهان آفرینش و طبیعت
مسأله شکرگزاری (شکر منعم) و خضوع در مقابل خداوند و رضا و تسلیم در برابر فرمان او و مانند اینها، جزء گروه اوّل است.
تواضع و فروتنی، ایثار و فداکاری، محبّت و حسن خلق، همدردی و همدلی و مانند آن، از گروه دوم میباشد.
پاکسازی قلب از هرگونه ناپاکی و آلودگی، و مدارا با خویشتن در برابر تحمیل و فشار بر خود و امثال آن، از گروه سوم است.
عدم اسراف و تبذیر و تخریب مواهب الهی و مانند آن، از گروه چهارم است.
همه این اصول چهارگانه، شاخههایی در قرآن مجید دارد که در بحثهای موضوعی آینده در تک تک مباحث اخلاقی به آن اشاره خواهد شد.
البتّه این شعب چهارگانه با شعب چهارگانهای که در کتاب «اسفار» فیلسوف معروف «ملّاصدرا شیرازی» و پیروان مکتب او آمده است، متفاوت است. آنها مطابق روش معروف خود که انسان را در مسیر سعادت به مسافری تشبیه میکنند و مسائل خودسازی را به سیر و سلوک تعبیر مینمایند، برای انسان چهار سفر قائل شدهاند:
او میگوید سالکان از عرفا و اولیاء اللَّه چهار سفر دارند:
1 - سفر از خلق به سوی حق (السّفر من الخلق الی الحقّ)
2 - سفر به حق در حق (السّفر بالحقّ فی الحقّ)
3 - سفر از حق به سوی خلق به وسیله حق (السّفر من الحقّ الی الخلق بالحقّ)
4 - سفر به حق در خلق (السّفر بالحقّ فی الخلق)
ناگفته پیداست که این سفرهای اربعه یا مراحل چهارگانه خودسازی و سیر و سلوک الی اللّه، راه دیگری را میپیماید، هر چند شباهتهایی در پارهای از قسمتها میان آن و شاخههای چهارگانه اخلاق که در سابق به آن اشاره کردیم وجود دارد.
در قرآن مجید مجموعه آیاتی وجود دارد که به نظر میرسد اصول کلّی اخلاق در آن ترسیم شده است.
از جمله، مجموعه آیات سوره لقمان است، که از این آیه شروع میشود:
«وَلَقَدْ آتَیْنا لُقْمانَ الْحِکْمَةَ اَنِ اشْکُرْلِلَّهِ؛ ما به لقمان حکمت بخشیدیم (و به او الهام کردیم) شکر خدا را به جای آور!» (سوره لقمان، آیه 12)
در زمینه معارف و عقائد، نخست سخن از شکر منعم میگوید، و میدانیم مسأله شکر منعم، نخستین گام در طریق شناخت خداست؛ و به تعبیر دیگر - همان گونه که علمای علم عقائد و کلام تصریح کردهاند - انگیزه حرکت به سوی شناخت خداوند همان مسأله شکر نعمت است؛ چرا که انسان، هنگامی که چشم باز میکند خود را غرق نعمتهای فراوانی میبیند، و بلافاصله وجدان او وی را به شناخت بخشنده نعمت دعوت میکند، و این آغاز راه برای معرفة اللَّه است.
سپس به سراغ مسأله توحید میرود، و با صراحت میگوید: «لاتُشْرِکْ بِاللَّهِ اِنَّ الشِّرْکَ لَظُلْمٌ عَظیِمٌ؛ چیزی را همتای خدا قرار نده که شرک ظلم عظیمی است!»
و در مرحله دیگر، سخن از معاد میگوید که دومین پایه مهمّ معارف دینی است؛ میگوید: «یابُنَیَّ اِنَّها اِنْ تَکُ مِثْقالَ حَبَّةٍ مِنْ خَرْدَلٍ فَتَکُنْ فِی صَخُرَةٍ اَوْ فِی السَّمواتِ اَوْ فِی الْاَرْضِ یَأْتِ بِها اللَّهُ؛ پسرم! اگر به اندازه سنگینی دانه خردلی (عمل نیک یا بد) باشد و در دل سنگی یا گوشهای از آسمانها و زمین قرار گیرد، خداوند آن را (در قیامت برای حساب) حاضر میسازد!» (سوره لقمان، آیه 16)
سپس به اصول اساسی اخلاق و حکمت عملی پرداخته و به امور زیر اشاره میکند:
1 - مسأله احترام نسبت به پدر و مادر، و شکرگزاری از آنها به دنبال شکر پروردگار (وَوَصَّیْنا اْلاِنْسانَ بِوالِدَیْهِ.... اَنِ اشْکُرْلی وَلِوالِدَیْکَ)
(سوره لقمان، آیه 14)
2 - اهمیّت دادن به نماز و رابطه با پروردگار و نیایش و خضوع در برابر او (اَقِمِ الصَّلوةَ) (سوره لقمان، آیه 17)
3 - امر به معروف و نهی از منکر (وَاْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْکَرِ) (سوره لقمان، آیه 17)
4 - صبر و شکیبایی در مقابل حوادث تلخ زندگی (وَاصْبِرْ عَلی ما اَصابَکَ) (سوره لقمان، آیه 17)
5 - حسن خلق در برابر مردم (وَلاتُصَعِّرْ خَدَّکَ لِلنَّاسِ) (سوره لقمان، آیه 18)
6 - تواضع و فروتنی و ترک تکبّر در برابر خدا و خلق (وَلاتَمْشِ فِی الْاَرْضِ مَرَحاً اِنَّ اللَّهَ لایُحِبُّ کُلَّ مُخْتالٍ فَخُورٍ) (سوره لقمان، آیه 18)
7 - میانهروی و اعتدال در راه رفتن و سخن گفتن (و همه چیز) (وَاقْصِدْ فِی مَشْیِکَ وَاغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ) (سوره لقمان، آیه 19)
به این ترتیب، مشاهده میکنیم که قسمت عمدهای از فضائل اخلاقی، به عنوان حکمت لقمان در آیات منعکس است که شامل شکر و صبر و حسن خلق و تواضع و میانهروی و دعوت به نیکیها و مبارزه با بدیها میشود، که ضمن هفت آیه توضیح داده شده است. (آیه 13 تا 19)
در آیات سه گانه سوره انعام که از آیه 151 شروع و به 153 ختم میشود، ده فرمان مهم بیان شده است، که قسمت مهمّی از اصول اخلاقی را در برگرفته از جمله: ترک ظلم و ستم، نسبت به فرزندان، ایتام، عموم مردم؛ و رعایت عدالت در برابر هر کس، و ترک جانبداری تعصّبآلور از نزدیکان و بستگان و دوستان در برابر نقض اصول عدالت، و نیز پرهیز از زشتکاریهای ظاهر و باطن و همچنین حقشناسی در برابر پدر و مادر، و پرهیز از آنچه موجب تفرقه میشود، و نیز اجتناب از هرگونه شرک.(64)