آیات :
اهمیت تعاون
فویل للمصلین الذین هم عن صلاتهم ساهون الذین هم یراءون و یمنعون الماعون(473)؛ پس وای بر نمازگزارانی که ... در نماز خود سهلانگاری میکنند، همان کسانی که ریا میکنند، و دیگران را از وسایل ضروری زندگی منع مینمایند!
مسئولیت عمل
من یشفع شفعه حسنه یکن له نصیب منها و من یشفع شفعه سیئه یکن له کفل منها و کان الله علی کل شیء مقیتا(474)؛ کسی که شفاعت (تشویق و کمک) به کار نیکی کند، نصیبی از آن برای او خواهد بود؛ و کسی که شفاعت (تشویق و کمک) به کار نیکی کند، سهمی از آن خواهد داشت. و خداوند، حسابرس و نگهدار هر چیز است.
دستور به تعاون و همکاری
یا ایها الذین ءامنوا لا تحلوا شعئر الله و لا الشهر الحرام و لا الهدی و لا القلئد و لا ءامین البیت الحرام یبتغون فضلا من ربهم و رضونا و اذا حللتم فاصطادوا و لا یجر منکم شنئان قوم أن صدوکم عن المسجد الحرام أن تعتدوا و تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدون و اتقوا الله ان الله شدید العقاب(475)؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! شعائر و حدود الهی (و مراسم حج را محترم بشمرید! و مخالفت با آنها) را حلال ندانید! و نه ماه حرام را، و نه قربانیهای بینشان و نشاندار را، و نه آنها را که به قصد خانه خدا برای به دست آوردن فضل پروردگار و خشنودی او میآیند! اما هنگامی که از احرام بیرون آمدید، صید کردن برای شما مانعی ندارد. و خصومت با جمعیتی که شما را از آمدن به مسجد الحرام (در سال حدیبیه) بازداشتند، نباید شما را وادار به تعدی و تجاوز کند! و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدی همکاری ننمایید! و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است!
ارزش همکاری در کار خیر
و من یشاقق الرسول من بعد ما تبین له الهدی و یتبع غیر سبیل المؤمنین نوله ما تولی و نصله جهنم و ساءت مصیرا(476)؛ کسی که بعد از آشکار شدن حق، با پیامبر مخالفت کند، و از راهی جز راه مؤمنان پیروی نماید، ما او را به همان راه که -میرود میبریم؛ و به دوزخ داخل میکنیم؛ و جایگاه بدی دارد.
حرمت تعاون با ظالم
و اذا رأیت الذین یخوضون فی ءایتنا فأعرض عنهم حتی یخوضوا فی حدیث غیره و اما ینسینک الشیطن فلا تقعد بعد الذکری مع القوم الظلمین(477)؛ هرگاه کسانی را دیدی که آیات ما را استهزا میکنند، از آنها روی بگردان تا به سخن دیگری بپردازید! و اگر شیطان از یاد تو ببرد، هرگز پس از یاد آمدن با این جمعیت ستمگر منشین!
تعاون موسی و هارون در تبلیغ رسالت
و اجعل لی وزیرا من أهلی هرون أخی(478)؛ و وزیری از خاندانم برای من قرار ده... برادرم هارون را!
تحریم همکاری در گناه
یا ایها الذین ءامنوا لا تحلوا شعئر الله و لا الشهر الحرام و لا الهدی و لا ءامین البیت الحرام یبتغون فضلا من ربهم و رضوانا و اذا حللتم فاصطادوا و لا یجر منکم شنئان قوم أن صدوکم عن المسجد الحرام أن تعتدوا و تعاونوا علی البر و التقوی و لا تعاونوا علی الاثم و العدون و اتقوا الله ان الله شدید العقاب(479)؛ ای کسانی که ایمان آوردهاید! شعائر و حدود الهی (و مراسم حج را محترم بشمرید! و مخالفت با آنها) را حلال ندانید! و نه ماه حرام را، و نه قربانیهای بینشان و نشاندار را، و نه آنها را که به قصد خانه خدا برای به دست آوردن فضل پروردگار و خشنودی او میآیند! اما هنگامی که از احرام بیرون آمدید، صید کردن برای شما مانعی ندارد. و خصومت با جمعیتی که شما را از آمدن به مسجد الحرام (در سال حدیبیه) بازداشتند. نباید شما را وادار به تعدی و تجاوز کند! و (همواره) در راه نیکی و پرهیزگاری با هم تعاون کنید! و (هرگز) در راه گناه و تعدی همکاری ننمایید! و از (مخالفت فرمان) خدا بپرهیزید که مجازات خدا شدید است! روایات :
خیر دائمی
لایزال الناس بخیر ما أمروا بالمعروف و نهوا عن المنکر و تعاونوا علی البر و التقوی(480)؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم): مردم همیشه در خیر خواهند بود تا وقتی که امر به معروف و نهی از منکر میکنند، و در نیکی و پرهیزگاری یکدیگر را یاری میرسانند.
تعاون بر حق
طلب التعاون علی اقامه الحق دیانه و أمانه(481)؛ امام علی (علیه السلام): درخواست همکاری برای برپا کردن حق، نشانه دیانت و امانت داری است.
مسلمان و تعاون
قال الامام صادق (علیه السلام): المسلم أخو المسلم لا یظلمه و لا یخذله و لا یخونه، و یحق علی المسلمین الاجتهاد فی التواصل و التعاون علی التعاطف(482)؛ امام صادق (علیه السلام): مسلمان برادر مسلمان است، به او ستم و خیانت نمیکند و خواری او را روا نمیدارد. و بر مسلمان لازم است کوشش در ایجاد پیوند، و همکاری و تعون برای جلب محبت یکدیگر.
ویژگیها دوستی
قال الامام الصادق (علیه السلام): خصلتان من کانتا فیه و الا فاعزب ثم اعزب، قیل: و ما هما؟ قال: الصلاه مواقیتها و المحافظه علیها. و المواساه(483)؛ امام صادق (علیه السلام): دو صفت نیک اگر در کسی بود (شایسته دوستی و مصاحبت است) وگرنه از راه دوری بگزین سپس دور شو، و دور شو. عرض شد: آن دو صفت کدام است؟ فرمود: نماز گزاردن در وقت، و محافظت بر آن، و کمک به مؤمنان.
پاداش کمک به ناتوان
عونک للضعیف أفضل الصدقه(484)؛ امام کاظم (علیه السلام): کمک کردن تو به ناتوان، بهترین صدقه است.
کمک به فقیر
ان أحب المؤمنین الی الله من أعان المؤمن الفقیر من الفقر فی دنیاه و معاشه(485)؛ امام علی (علیه السلام): محبوبترین مؤمن نزد خداوند، کسی است که مؤمن فقیری را در تنگدستی دنیا و گذران زندگی یاری رساند.
کمک به مظلوم
نصر المظلوم و الامر بالمعروف و النهی عن المنکر جهاد(486)؛ پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم): یاری رساندن به ستم دیده و امر به معروف و نهی از منکر جهاد در راه خدا است.
دستور خدا برای کمک به مؤمن
توصلوا و تباروا و تراحموا و کونوا اخوه برره کما أمرکم الله(487)؛ امام صادق (علیه السلام): با یکدیگر پیوند داشته باشید و به هم نیکی کنید، و با یکدیگر مهربان باشید و همچنان که خداوند به شما دستور داده است، برادرانی نیکوکار باشید.
ملاک گزینش همنشین
قال الامام الحسن (علیه السلام): و اذا نازعتک الی صحبه الرجال حاجه فاصحب من اذا صحبته زانک: و اذا خدمته صانک و اذا اردت منه معونه أعانک، و ان قلت صدق قولک، و ان صلت شد صولک...(488)؛ امام حسن (علیه السلام): اگر حاجتی تو را به مصاحبت مردان وادار سازد، با کسی همنشینی کن که چون با او مصاحبت کنی، تو را زینت دهد و اگر حاجتی تو را به مصاحبت مردان وادار سازد، با کسی همنشینی کن که با او مصاحبت کنی، تو را زینت دهد و اگر او را خدمت کنی، تو را زینت دهد و اگر او را خدمت کنی. نگهدارت باشد و چنانچه از او کمک خواهی، یاریت دهد و اگر سخن گویی، تصدیقت کند هرگاه درگیر شوی، پشتیبانت گردد. کمک به ظالم؛ ممنوع!
ایاکم و صحبه العاصین و معونه الظالمین(489)؛ از دوستی با گناهکاران و کمک به ستمگران دوری کنید.
داستانها :
نصیحت علی (علیه السلام) در مورد همکاری خویشان به همدیگر
عصر خلافت حضرت علی (علیه السلام) بود، ماجرای شورش بیعت شکنان در بصره و جنگ جمل به پیش آمد، علی (علیه السلام) با همراهان از مدینه به سوی بصره برای سرکوب شورشیان، حرکت نمودند. هنگامی که به سرزمین ربذه رسیدند، مردی از قبیله محارب، به حضور علی (علیه السلام) آمد و عرض کرد: ای امیر المؤمنان! من در رابطه با فامیل خود، تاوانی را به عهده گرفتم، وقتی که نزد بعضی از آنها رفتم، و تقاضای همکاری و کمک نمودم، کمک نکردند و گفتند ما خودمان سخت در مضیقه زندگی هستیم؛ ای امیر مؤمنان! به آنها امر کن که با من همکاری کنند و مرا کمک نمایند.
امام علی (علیه السلام) از او پرسید: آنها کجایند؟
او گروهی از آنها را که از دور پیدا بودند نشان داد، و گفت عدهای از آنها اینها هستند.
امام علی (علیه السلام) که بر مرکب سوار بود، به سرعت نزد آنها رفت، به گونهای که جماعتی از همراهان، به سختی به آن حضرت رسیدند.
امام علی (علیه السلام) وقتی به آنها رسید سلام کرد، و از آنها پرسید: چرا با رفیق خود همکاری نمیکنید؟ آنها از او و او از آنها در حضور امام علی (علیه السلام) شکایت کردند.
امام علی (علیه السلام) درباره پیوند خویشاوندی، و وظایف خویشاوندی نسبت به همدیگر چنین فرمود: هرکس باید با خویشانش پیوند گرم داشته باشد، و خویشان از دیگران، سزاوارتر به همکاری و کمک هستند، بخصوص در آن هنگام که خویشان در فشار زندگی قرار گرفتند، زیرا خویشانی که با یکدیگر پیوند دارند و به همدیگر همکاری و کمک و گذشت میکنند، به پاداش آن میرسند، ولی اگر رشته خویشی را قطع نمایند، گرفتار بار سنگین مجازات خواهند شد.
آنگاه آن حضرت، مرکب خود را برانگیخت و به جای اول بازگشت(490). غذای دسته جمعی
همینکه رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) و اصحاب و یاران از مرکبها فرود آمدند، و بارها را بر زمین نهادند تصمیم جمعیت بر این شد که برای غذا گوسفندی را ذبح و آماده کنند. یکی از اصحاب گفت: سر بریدن گوسفند با من. دیگری: کندن پوست آن با من. سومی: پختن گوشت آن با من. چهارمی...
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: جمع کردن هیزم از صحرا با من.
جمعیت گفتند: یا رسول الله! شما زحمت نکشید و راحت بنشینید، ما خودمان با کمال افتخار، همه این کارها را انجام میدهیم.
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: میدانم که شما انجام میدهید، ولی خداوند دوست ندارد بندهاش را در میان یارانش با وضعی متمایز ببیند که برای خود نسبت به دیگران امتیازی قائل شده باشد. سپس به طرف صحرا رفت و مقدار لازم خار و خاشاک از صحرا جمع کرد و آورد(491).
همکاری در منزل
رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) با وجود مسئولیتهای خطیر اجتماعی که تمام مسائل و مشکلات یک جامعه نوبنیاد اسلامی را در بر میگرفت پس از فراغت از امور اجتماعی وقتی وارد منزل میشدند در تمام کارها، از درست کردن غذا تا جارو کردن خانه و لباس شستن و دستاس کردن و دوشیدن شتر و سایر کارها کمک میکردند. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) روزی به منزل حضرت علی (علیه السلام) تشریف بردند، دیدند که علی (علیه السلام) در خانه عدس پاک میکند و فاطمه هم در کنار دیگ نشسته است، فرمودند: هر مردی که در امور خانه به همسر خود کمک کند و بر او منت نگذارد، خداوند نام او را در دفتر شهدا نویسد(492).
همکاری با یکدیگر
روزی رسول اکرم و حذیفه یمانی میخواستند در بیرون مدینه غسل کنند. حذیفه، پارچهای را با دستش گرفت و آن را حایل قرار داد تا آن بزرگوار غسل نمود. سپس حضرت آن پارچه را گرفت و برای حذیفه حایل کرد تا او غسل نماید. حذیفه از لطف و بزرگواری رسول خدا، شرمنده شد و عرض کرد: پدر و مادرم فدای شما باد. چنین نکنید! پیامبر بزرگوار ما، نپذیرفت و فرمود: هرگاه دو نفر با هم باشند، هرکدام بیشتر دوستدار دیگری باشد، نزد خداوند محبوبتر است(493).
تعاون در کار
روایت کردهاند که روزی رسول اکرم حضرت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) با عدهای از اصحاب و پیروانش در سفر بود. آن حضرت دستور داد که برای ناهار، گوسفندی را ذبح نموده و غذا بپزند. شخصی گفت: کشتن و ذبح کردن آن با من. دیگری گفت: پوست کندن گوسفند با من. سومی عرض کرد: پختن آن هم بر عهده من. حضرت فرمود: هیزم جمع کردن و درست کردن آتش نیز به عهده من. اصحاب عرض کردند: یا رسول الله، ما خودمان هیزم جمع میکنیم و دوست نداریم که شما را به زحمت بیندازیم. حضرت پاسخ داد: میدانم، ولی دوست ندارم که خودم را بر شما برتری دهم، بدرستی که خداوند کراهت دارد از بندهاش وقتی ببیند که او خودش را بر دوستانش ترجیح داده است(494).
شیعه حقیقی کیست؟
محمد بن عجلان میگوید: در محضر امام صادق (علیه السلام) بودم، یکی از شیعیان وارد شد و سلام کرد، امام (علیه السلام) از او پرسید: برادرانت که از آنها جدا شدی چگونه بودند؟
او در پاسخ، آنها را بسیار ستود و گفت: پاک و خوب و شایسته هستند.
امام (علیه السلام) فرمود: تماس ثروتمندان آنها با مستمندان چگونه است؟
او گفت: تماس اندکی داشته و روابط گرم نداشتند.
امام (علیه السلام) فرمود: احوالپرسی و رفتار ثروتمندان با تهیدستان چگونه بود؟
او گفت: در این جهت نیز، روابط آنها اندک و کمرنگ است.
امام (علیه السلام) فرمود: انفاق و دستگیری ثروتمندان نسبت به فقراء چگونه بود؟
او گفت: شما از خصال و ویژگیهایی میپرسید که در میان ما کمیاب است.
امام (علیه السلام) فرمود: بنابراین آنها چگونه خود را به عنوان (شیعه) میخوانند(495)؟
پس کسی که ثروت دارد، ولی در اندیشه مستمندان نیست و از آنها سراغ نمیگیرد، و رابطه گرم و تنگاتنگ با آنها ندارد، هرگز خود را شیعه نخواند، شیعه حقیقی کسی است که در فکر و عمل در راه کمک و یاری مستضعفان، کوشا باشد.
کمک به ظالمین
ابن ابی یعفور میگوید: نزد امام صادق (علیه السلام) بودم که یکی از شیعیان وارد شد و گفت: مولای من، گاهی بعضی از ما دچار مضیقه و تنگدستی میشود به جهت امرار معاش برای مسئولان حکومتی ساختمانی بنا کرده و یا نهری احداث میکند. آیا این کار - یعنی کار کردن برای ظالمان - جایز است؟ حضرت فرمود: من دوست ندارم برای آنها گرهای بزنم یا حتی نخی به دور دهانه کیسهای ببندم که در روز قیامت، یاران و کمک کاران به ظالمان در جایگاهی از آتش هستند، تا خداوند بین همه بندگانش حکم کند(496).
نتیجه کمک به ستم
مسعودی در کتاب اثباب الوصیه مینویسد: هنگامی که امام جواد (علیه السلام) به عراق آمد، پیوسته معتصم برادر مأمون در فکر نقشه و نیرنگ کشتن امام جواد (علیه السلام) بودند.
جعفر، خواهرش ام الفضل که خواهر پدر و مادری جعفر بود را وسیله اجرای نیرنگ خود قرار داد، زیرا میدانست که امالفضل، با اینکه علاقه شدید به امام جواد (علیه السلام) داشت، از آن حضرت روی گردانده است، از این رو که امام جواد (علیه السلام) همسر دیگرش - سمانه - مادر امام هادی (علیه السلام) را ترجیح میداد، زیرا ام الفضل دارای فرزند نشد، ولی سمانه دارای فرزند گردید و همین موضوع حسادت ام الفضل را بر ضد امام جواد (علیه السلام) برانگیخت.
بر همین اساس، ام الفضل، جواب مثبت به برادرش جعفر داد، و آنها مقداری زهر در درون انگور رزاقی نمودند. امام جواد (علیه السلام) انگور رزاقی را دوست داشت، وقتی که آن حضرت، از آن انگور خورد، مسموم گردید. هماندم ام الفضل، از کرده خود پشیمان شد و گریه میکرد. امام جواد (علیه السلام) به او فرمود: این کریه چیست؟ سوگند به خدا به فقری مبتلا گردی که جبران نداشته باشد، و دچار بلایی میگردی که پنهان نمیماند.
ام الفضل در مخفیترین اعضایش، زخمی عظیم پیدا کرد، همه اموال و املاک خود را برای درمان آن، مصرف نمود، ولی بیماریاش خوب نشد، و چنان تهی دست گردید که دست گدائی به سوی مردم دراز میکرد، تا به او کمک کنند.
روایت شده: که آن زخم در زیر ناف او پیدا شد، و برادرش جعفر در حال مستی به چاهی افتاد، و لاشه مرده او را از چاه بیرون آوردند.
اشعار :
کمک کن، با هر چه شد
تا توانی به جهان خدمت محتاجان کن - به دمی یا درمی یا قدمی یا قلمی (پوریای ولی)
یارای با یارای
یار شو خلق را و یاری بین. (اوحدی)
کمک به ضعیفان در وقت توانایی
دایم گل این بستان شاداب نمیماند - دریاب ضعیفان را در وقت توانایی (حافظ)
خدمت مردم
خدمت مردم گزین که خدمت مردم - بندگی و طاعت خدای تعالاست
خدمت مردم بنص جمله تواریخ - شیوه پیغمبران ایزد یکتاست
گفت نبی بهترین خلق جهانست - آنکه فزونتر بود جامعه کوشاست
مورد لطف خدا بقول رسولست - هر که سرایش باهل حاجت، ملجاست
دست ز پا اوفتادگان ز کرمگیر - ای ترا بازوی قوی و تواناست (خوشدل)
نکات :
خشوع در برابر خداوند متعال (نماز) و داشتن روحیه ایثار و انفاق و تعاون و حفظ حقوق دیگران و امید به آیندهای روشن و پاداشهای بزرگ الهی، از آثار تقوی است.
ارتباط با خدا در کنار ارتباط با مردم و تعاون اجتماعی در حوادث و گرفتاریها مطرح است.
تقسیم کار، تعاون و شریک کردن در کارهای خیر، حتی در حساسترین موارد، از عوامل الفت جامعه است.
در روایات بسیاری به تعاون بر نیکیها و یاری رساندن به مظلومان و محرومان، سفارش شده و از کمک و یاری به ستمگران نهی شده است.
برای رشد همه جانبه فضایل باید زمینهها را آماده ساخت و در راه رسیدن به آن هدف، تعاون بر نیکی است.
برای رشد همه جانبه فضایل باید زمینهها را آماده ساخت و در راه رسیدن به آن هدف، تعاون داشت. تعاونوا علی البر
در جامعه اسلامی، نیکوکار تنها نیست و ستمگر یاور ندارد. تعاونوا علی البر... (و لا تعاونوا علی الائم و العدوان
کسانی که قداست شعائر الهی را میشکنند و به بدیها کمک میکنند، باید خود را برای عقاب شدید الهی آماده کنند.
رهبران لایق، به کمک علم، هنر، سوز و تعاون، از سادهترین افراد و ابزار، بهترین کارها را تولید میکنند، بنابراین اگر مدیر لایق باشد، کارگران ساده مهمترین پروژهها را انجام دهند.
اگر در جامعه روابط انسانها بر اساس همدلی، تعاون و خدمت باشد و همه افراد از هنر و ابتکار یکدیگر بهرهمند شوند، جامعه رشد مییابد، تقویت میشود و همه کارها سامان مییابد.
در حدیث میخوانیم: شخص فقیر و بیکاری نزد پیامبر آمد و تقاضای کمک کرد. حضرت فرمود: آیا کسی در منزل تبری دارد؟ یک نفر گفت: بله، او تبر را آورد و پیامبر چوبی که در کنارش بود، دسته تبر قرار داد و به آن شخص بیکار تحویل داد و فرمود: این ابزار کار، اما تلاش با خودت.
از این حرکت چند نکته استفاده میشود:
1- انبیا در فکر زندگی مردم نیز هستند.
2- ضعیفترین فرد جامعه میتواند با شخص اول جامعه ملاقات کند،
3- جامعه نیاز به تعاون و همکاری دارد. تبر از یک نفر و چوب آن از دیگری، هماهنگی و سازندگی و تبرسازی از شخص پیامبر.
4- برای مبارزه با فقر، باید ابزار تولید را در اختیار نیروهای فعال قرار داد.
سؤال: چرا خداوند خود فقرا را رزق نمیدهد و به مردم دستور انفاق میدهد؟! پاسخ: رشد انسان، در سایه گذشت و ایثار و سخاوت و نوع دوستی و دلسوزی و صرفهجویی و الفت و تعاون و محبت و تفقد است. اگر همه مردم از امکانات یکسان برخوردار باشند، نه زمینهای بروزایم کمالات باقی میماند و نه بستری برای صبر و زهد و قناعت محرومان.
تفاوتهایی که میان مردم است باید سبب پیوستگی و تعاون و استخدام بعضی توسط بعضی باشد، نه سبب اسثتسمار و فخر فروشی و تحقیر دیگران.
جامعه پایدار و اقتصاد سالم، وابسته به تعاون و بهرهگیری از توان نیروهای مختلف انسانی است.