آیات :
اهمیت رمضان
شهر رمضان الذی أنزل فیه القرءان هدی الناس و بینت من الهدی و الفرقان فمن شهد منکم الشهر فلیصمه و من کان مریضا أو علی سفر فعده من أیام أخر یرید الله بکم الیسر و لا یرید بکم العسر و لتکملوا العده و لتکبرو الله علی ما هداتم و لعلکم تشکرون(810)؛ (روزه، در چند روز معدود) ماه رمضان است؛ ماهی که قرآن، برای راهنمایی مردم، و نشانههای هدایت، و فرق میان حق و باطل، در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد، روزه بدارد! و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن، روزه بگیرد! خداوند، راحتی شما را میخواهد، نه زحمت شما را! هدف این است که این روزها را تکمیل کنید؛ و خدا را بر اینکه شما را هدایت کرده، بزرگ بشمرید؛ باشد که سپاسگزاری کنید!
نزول قرآن در ماه رمضان
انا أنزلنه فی لیل القدر(811)؛ ما آن (قرآن) را در شب قدر نازل کردیم!
دعا در ماه رمضان
و اذا سألک عبادی عنی فانی قریب أجیب دعوه الداع اذا دعان فلیستجیبوا لی و لیؤمنوا بی لعلکم یرشدون(812)؛ و هنگامی که بندگان من، از تو درباره من سؤال کنند، (بگو:) من نزدیکم! دعای دعا کننده را، به هنگامی که مرا میخواند، پاسخ میگویم! باید دعوت مرا بپذیرند، و به من ایمان بیاورند، تا راه یابند (و به مقصد برسند)!
محاسبه ایام
ان عده الشهور عند الله اثنا عشر شهرا فی کتب الله یوم خلق السموت و الارض منها أربعه حرم ذلک الدین القیم فلا تظلموا فیهن أنفسکم و قتلوا المشرکین کافه کما یقتلونکم کافه و اعملوا أن الله مع المتقین(813)؛ تعداد ماهها نزد خداوند در کتاب الهی، از آن روز آسمانها و زمین را آفریده، دوازده ما است؛ که چهار ماه از آن، ماه حرام است؛ (و جنگ در آن ممنوع میباشد.) این، آیین ثابت و پابرجا (ی الهی) است! بنابراین، در این ماهها به خود ستم نکنید (و از هرگونه خونریزی بپرهیزید)! و (به هنگام نبرد) با مشرکان، دسته جمعی پیکار کنید، همان گونه که آنها دسته جمعی با شما پیکار میکنند؛ و بدانید خداوند با پرهیزگاران است!
دستور به تسبیح خدا در هنگام صبح و شام
فخرج علی قومه من المحراب فأوحی الیهم أن سبحوا بکره و عشیا(814)؛ او از محراب عبادتش به سوی مردم بیرون آمد؛ و با اشاره به آنها گفت: به شکرانه این موهبت صبح و شام خدا را تسبیح گویید! برتری دعای صبحگاهی
ولا تطرد الذین یدعون ربهم بالغدوه و العشی یریدون وجهه ما علیک من حسابهم من شیء و ما من حسابک علیهم من شیء فتطردهم فتکون من الظلمین(815)؛ و کسانی را که صبح و شام خدا را میخوانند، و جز ذات پاک او نظری ندارند، از خود دور مکن! نه چیزی از حساب آنها بر توست، و نه چیزی از حساب تو بر آنها! اگر آنها را طرد کنی، از ستمگران خواهی بود!
روایات :
آمرزش گناهان در رمضان
انما سمی الرمضان لانه یرمض الذنوب(816)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): رمضان، بدین سبب رمضان نامیده شده است که گناهان را از بین میبرد.
گشایش درهای آسمان در رمضان
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): ان أبواب السماء تفتح فی أول لیله من شهر رمضان و لا تغلق الی آخر لیله منه(817)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): در نخستین شب ماه رمضان، درهای آسمان گشوده میشود و تا آخرین شب آن بسته نمیشود.
ارزش ماه رمضان
عن النبی (صلی الله علیه و آله و سلم) [انه قال]: و قد دنا رمضان لو یعلم العبد ما فی رمضان یود أن یکون رمضان السنه(818)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): اگر بنده ارزش ماه رمضان را بداند، آرزو میکند که سراسر سال، رمضان باشد.
بسته شدن درهای جهنم در ماه رمضان
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): اذا استهل رمضان غلقت أبواب النار و فتحت أبواب الجنه و صفدت الشیاطین(819)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): چون هلال ماه رمضان پدید آید، درهای دوزخ بسته میشود و درهای بهشت باز و شیاطین به زنجیر کشیده میشوند.
فضایل ماه رمضان
عن علی (صلی الله علیه و آله و سلم) قال: ان رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) خطبنا ذات یوم فقال أیها الناس انه قد أقبل الیکم شهر الله بالبرکه و الرحمه و المغفره شهر هو عند الله أفضل الشهور و أیامه أفضل الایام و لیالیه أفضل اللیالی و ساعاته أفضل الساعات هو شهر دعیتم فیه الی ضیافه الله و جعلتم فیه من أهل کرامه الله أنفاسکم فیه تسبیح و نومکم فیه عباده و عملکم فیه مقبول و دعاوکم فیه مستجاب(820)؛ امام علی (علیه السلام): روزی رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) برای ما خطبهای خواند و فرمود، ای مردم! همانا ماه با برکت و رحمت و آمرزش به شما روی آورده است. این ماه نزد خدا برترین ماه است و روزهایش برترین روزها و شبهایش برترین شبها و ساعتهایش برترین ساعات. در این ماه شما به میهمانی خدا دعوت شدهاید و در زمره بهرهمندان از کرامت خداوند قرار گرفتهاید. در این ماه نفسهای شما تسبیح خداست و خواب شما عبادت است و اعمال شما پذیرفته و دعایتان به اجابت میرسد... من برخاستم و عرض کردم: ای رسول خدا! برترین کارها در این ماه چیست؟ پیامبر فرمود: ای اباالحسن! برترین کارها در این ماه، دوری کردن از حرامهای خداوند سبحان است.
شب قدر در ماه رمضان
قال رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم): لما حضر شهر رمضان و ذلک فی ثلاث بقین من شعبان قال لبلال ناد فی الناس فجمع الناس ثم صعد المنبر فحمد الله و أثنی علیه ثم قال أیها الناس ان هذا الشهر قد خصکم الله به و حضرکم و هو سید الشهور لیله فیه خیر من ألف شهر تغلق فیه أبواب النار و تفتح فیه أبواب الجنان فمن أدرکه و لم یغفر له فأبعده الله(821)؛ امام باقر (علیه السلام): رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) سه روز مانده از ماه شعبان، به بلال دستور میداد مردم را خبر کند. پس مردم را جمع میکرد و بر منبر میرفت و حمد و ثنای خدا میگفت و میفرمود: ای مردم! همانا این ماه به شما روی آورده و آن سرور همه ماههاست. در آن شبی وجود دارد که از هزار ماه بهتر است. در این ماه درهای دوزخ بسته و درهای بهشت گشوده شود. هر که این ماه را درک کند و آمرزیده نشود خداوند او را از رحمت خود دور گرداند.
تعیین مقدرات در شب قدر
عن المسمعی أنه سمع أبا عبدالله (علیه السلام) یوصی ولده اذا دخل شهر رمضان: فاجهدوا أنفسکم فان فیه تقسم الارزاق، و تکتب الاجال، و فیه یکتب وفد الله الذین یفدون الیه، و فیه لیله العمل فیها خیر من العمل فی ألف شهر(822)؛ امام صادق (علیه السلام) - از سفارشهای آن حضرت به فرزندش در هنگام حلول ماه رمضان - جانهای خود را به تلاش و کوشش وا دارید؛ زیرا در این ماه روزیها قسمت و اجلها نوشته میشود و در آن نامهای میهمانان خدا که بر او وارد میشوند، نوشته میگردد. در این ماه شبی هست که عمل در آن از عمل هزار ماه بهتر است.
رحمت خدا و آمرزش در ماه رمضان
من أدراک شهر رمضان فلم یغفر له فأبعده الله(823)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): هر که ماه رمضان را دریابد و آمرزیده نشود، خداوند او را از رحمت خود دور گرداند.
اهمیت آمرزش در ماه رمضان
فان الشقی من حرم غفران الله فی هذا الشهر العظیم(824)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) - در خطبهاش به هنگام فرا رسیدن ماه رمضان - بدبخت کسی که در این ماه بزرگ از آمرزش خداوند محورم بماند.
رمضان بهترین ماه برای آموزش
فمن لم یغفر له فی شهر رمضان ففی أی شهر یغفر له(825)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): کسی که در رمضان آمرزیده نشود، در کدام ماه آمرزیده خواهد شد؟
آمرزش در رمضان و عرفات
عن أبی عبدالله (علیه السلام) قال: من لم یغفر له فی شهر رمضان لم یغفر له الی قابل الا أن یشهد عرفه(826)؛ امام صادق (علیه السلام). کسی که در ماه رمضان آمرزیده نشود، تا رمضان آینده آمرزیده نگردد مگر آن که در عرفات حاضر شود.
داستانها :
استفاده از فرصت در ماه رمضان
مرحوم شیخ عباس قمی (رحمه الله) در شرح حال آقا سید صدرالدین عاملی اصفهانی مینویسد: و این سید جلیل، بکاء و کثیر المناجات بود. نقل شده که شبی از شبهای ماه رمضان داخل حرم امیر المؤمنین (علیه السلام) شد، بعد از زیارت، نشست پشت سر مقدس و شروع کرد به خواندن دعای ابوحمزه همین که شروع کرد به کلمه الهی لا تؤدبنی بعقوبتک گریه او را گرفت و پیوسته این کلمه را مکرر کرد و گریه کرد تا غش کرد و او را از حرم مطهر بیرون آوردند(827).
بهترین اعمال
حضرت علی (علیه السلام) در پایان خطبه شعبانیه از پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) سؤال نمود که بهترین اعمال در ماه مبارک رمضان چیست؟ حضرت فرمود: بهترین اعمال دوری از معاصی خدای بزرگ است. آنگاه حضرت گریه کرد. علی (علیه السلام) پرسید چرا گریه میکنید؟! فرمودند، یا علی! گویا میبینم که در حال نماز ضربتی بر فرق مبارک تو میزنند و محاسن تو را با خون سرت خظاب میکنند. علی (علیه السلام) پرسید: آنگاه آیا دین من در سلامت است؟ فرمودند: آری، هر که تو را بکشد مرا کشته است و هر که تو را دشمن بدارد مرا دشمن بدارد مرا دشمن داشته، زیرا که تو از من هستی!
رعایت احوال روزهداران در ماه رمضان
اوائل که کاشان بودم، ماه مبارک بعد از افطار سخنرانی داشتم. یک شب خیلی گرم صحبت بودم و جلسه داغ داغ بودذ و کمی طول کشیده بود، یک نفر بلند شد و گفت: آقای قرائتی! مثل اینکه امروز بعداز ظهر خوب استراحت کردهای و افطار هم دعوت داشتهای و خوب خوردهای، من امروز سر کار بودهام و خیلی خستهام و افطاری هم آش ترش خوردهام، بس است، چقدر صحبت میکنی(828)!
ماه رمضان و قرآن
سید محمد باقر گلپایگانی فرزند مرحوم آیت الله العظمی گلپایگانی (رحمه الله) که از مراجع عظام تقلید بودند قرآن هایی که به پدر هدیه میشد، مقید بودند آنها را بخوانند. پس از یک دوره تلاوت به دارالقرآن هدیه میکردند و میفرمودند: زکات قرآن به این است که خوانده شود، زیرا در قیامت، قرآن از ما بازخواست میکند. قرآنهایی که توسط آقا قرائت شده، در دارالقرآن ثبت گردیده است. ایشان از 60 سال پیش میفرمود من هر روز صبح که قرآن میخوانم، یکی از آیات را در نظر میگیرم و ردباره آن تا شب فکر میکنم تا ببینم چه پیامهای آموزنده در آن میباشد. ایشان در ماه مبارک رمضان 7 - 8 دور قرآن را ختم میکردند(829).
اشعار :
دعای سحر
آنچه یک پیرزن کند به سحر - نکند صد هزار تیر و تبر (سنایی)
روزه اعضای بدن در رمضان
ماه رمضان آمد آن بند دهان آمد - زد بر دهن بسته تا لذت لب بیند (مولوی)
روزه دهان
به سوزنی که دهانها بدوخت در رمضان - بیا بنوز دهانم که سیرم از گفتار (مولوی)
رمضان کوتاه است!
غنیمتدار رمضان را چو عیدت روی ننموده است. (مولوی)
رمضان و نزدیکی با خدا
ماه رمضان آمد ای یار قمر سیما - بربند سر سفره، بگشای ره بالا
نکات :
رمضان از ماده رمض به معنای سوزاندن است. البته سوزاندنی که دود و خاکستر به همراه نداشته باشد. وجه تسمیه این ماه از آن روست که در ماه رمضان، گناهان انسان سوزانده میشود.
ماه رمضان، ماه نزول قرآن میباشد و تنها ماهی است که نامش در قرآن آمده و شب قدر نیز در این ماه است.
در تفسیر برهان از پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده است که فرمودند: تمام کتابهای آسمانی، در ماه رمضان نازل شدهاند. ماه رمضان، بهترین ماه خدا است.
در رمضان، مؤمنان با کارت یا أیها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام به میهمانی خداوند دعوت شدهاند، و این میهمانی ویژگیهایی دارد:
میزبان، خداوند است میهمانان را شخصا دعوت کرده است.
وسیله پذیرایی، شب قدر، نزول قرآن، فرود آمدن فرشتگان، استجابت دعا، لطافت روح، و دوری از دوزخ است.
زمان پذیرایی، ماه رمضان است که به گفته روایات، اول آن رحمت، وسط آن مغفرت و آخر آن پاداش است.
چگونگی پذیرایی، شب قدر به گونهای است که در آن نیاز یک سال میهمانان تأمین میشود و زمین با نزول فرشتگان در شب قدر مزین میگردد.
غذای این ماه، غذای روح است که برای رشد معنوی لازم است، نه غذای جسم. لطف غذای این مهمانی، آیات قرآن است که تلاوت یک آیه آن در ماه رمضان همچون تلاوت تمام قرآن در ماههای دیگر است.
این میهمانی هیچ سنخیتی با میهمانیهای دنیوی ندارد. خداوند عالم و غنی و خالق و باقی و عزیز و جلیل، میزبان انسانهای جاهل و فقیر و فانی و مخلوق و ذلیل میشود و میگوید: من دعایتان را مستجاب میکنم و برای هر نفسی که در ماه رمضان میکشید، پاداش تسبیحی عطا میکنم. (خطبه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم)، در جمعه آخر ماه شعبان.)
شرط حضور در این مهمانی، فقط تحمل گرسنگی نیست. در حدیث آمده است: آن کس که از اطاعت رهبران آسمانی، سرباز زند و یا در مسائل خانوادگی و شخصی با همسر خود بدرفتار و نامهربان باشد و یا از تأمین خواستههای مشروع او خودداری کند و یا والدین از او ناراضی باشند، روزه او قبول نیست و شرایط این ضیافت را به جای نیاورده است.
روزه گرچه فوائد و منافع طبی از قبیل دفع و برطرف شدن مواد زاید بدن در اثر گرسنگی را دارد، اما سحرخیزی و لطافت روح و استجابت دعا در ماه رمضان چیز دیگری است و محروم واقعی است که از این همه خیر و برکت محروم باشد.