آیات :
سازندگی مصائب
ان یمسسکم قرح فقد مس القوم قرح مثله و تلک الایام نداولها بین الناس و لیعلم الله الذین أمنوا و یتخذ منکم شهداء و الله لا یحب الظلمین(2037)؛ اگر (در میدان احد،) به شما جراحتی رسید (و ضربهای وارد شد)، به آن جمعیت نیز (در میدان بدر)، جراحتی همانند آن وارد گردید. و ما این روزها(ی پیروزی و شکست) را در میان مردم میگردانیم؛ (- و این خاصیت زندگی دنیاست -) تا خدا، افرادی را که ایمان آوردهاند، بداند (و شناخته شوند)؛ و خداوند از میان شما، شاهدانی بگیرد. و خدا ظالمان را دوست نمیدارد.
مصائب وسیله آزمایش
و ما أصبکم یوم التقی الجمعان فباذن الله و لیعلم المؤمنین(2038)؛ و آنچه (در روز احد،) در روزی که دو دسته (مؤمنان و کافران) با هم نبرد کردند به شما رسید، به فرمان خدا (و طبق سنت الهی) بود و برای این بود که مؤمنان را مشخص کند.
مصیبت و پیروزی در راه خدا ارزشمند است
قل لن یصیبنا الا ما کتب الله لنا هو مولانا و علی الله فلیتوکل کل المؤمنون(2039)؛ بگو: هیچ حادثهای برای ما رخ نمیدهد، مگر آنچه خداوند برای ما نوشته و مقرر داشته است؛ او مولا (و سرپرست) ماست؛ و مؤمنان باید تنها بر خدا توکل کنند!
درجه عالی حالت تسلیم
الذین اذا أصبتهم مصیبه قالوا انا الله و انا الیه رجعون أولئک علیهم صلوت من ربهم و رحمه و أولئک هم المهتدون(2040)؛ آنها که هرگاه مصیبتی به ایشان میرسد، میگویند: ما از آن خدائیم؛ و به سوی او باز میگردیم! اینها، همانها هستند که الطاف و رحمت خدا شامل حالشان شده؛ و آنها هستند هدایت یافتگان!
وقوع مصیبت به اذن خدا و با علم الهی
ما أصاب من مصیبه الا باذن الله و من یؤمن بالله یهد قلبه و الله بکل شیء علیم(2041)؛ هیچ مصیبتی رخ نمیدهد مگر به اذن خدا! و هرکس به خدا ایمان آورد، خداوند قلبش را هدایت میکند؛ و خدا به هر چیز داناست!
مصائب برای آزمایش
للتبلون فی أمولکم و أنفسکم و لتسمعن من الذین أوتوا الکتب من قبلکم و من الذین أشرکوا أذی کثیرا و ان تصبروا و تتقوا فان ذلک من عزم الامور(2042)؛ به یقین (همه شما) در اموال و جانهای خود، آزمایش میشوید! و از کسانی که پیش شما به آنها کتاب (آسمانی) داده شده (یهود) و (همچنین) از مشرکان، سخنان آزار دهنده فراوان خواهید شنید! و اگر استقامت کنید و تقوا پیشه سازید، (شایستهتر است؛ زیرا) این از کارهای مهم و قابل اطمینان است.
ارزش صبر هنگام بروز مصائب
الذین استجابوا لله و الرسول من بعد ما أصابهم القرح للذین أحسنوا منهم و اتقوا أجر عظیم(2043)؛ آنها که دعوت خدا و پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) را، پس از آن همه جراحاتی که به ایشان رسید، اجابت کردند؛ (و هنوز زخمهای میدان احد التیام نیافته بود، به سوی میدان حمرار الاسد حرکت نمودند؛) برای کسانی از آنها، که نیکی کردند و تقوا پیش گرفتند، پاداش بزرگی است.
روایات :
کلیدهای اجر
المصائب مفتاتیح الاجر(2044)؛ امام حسن: مصیبتها، کلیدهای اجرند.
بزرگترین مصیبت
أعظم المصائب و الشقاء الوله بالدنیا(2045)؛ امام علی (علیه السلام): بزرگترین مصیبت و بدبختی، دلدادگی به دنیاست.
مصیبت نادانی
أعظم المصائب الجهل(2046)؛ امام علی (علیه السلام): بزرگترین مصیبت، نادانی است.
مصیبت مرگ
عن الصادق (علیه السلام): أنه رأی رجلا قد اشتد جزعه علی ولده فقال یا هذا جزعت للمصیبه الصغری و غفلت عن المصیبه الکبری لو کنت لما صار الیه ولدک مستعدا لما اشتد علیه جزعک فمصابک بتر کک الاستعداد أعظم من مصابک بولدک(2047)؛ امام صادق (علیه السلام) - به مردی که در مرگ فرزندش سخت بیتابی میکرد - ای مرد! تو در مصیبت کوچک بیتابی میکنی و از مصیبت بزرگ غافلی! اگر برای آن جایی که فرزندت رفت، آماده بودی هرگز برای او بیتابی نمیکردی. مصیبت آماده نشدن تو برای آن روز بزرگتر از مصیبت فرزند توست.
پوشیده داشتن مصیبتها
من کنوز البر کتمان المصائب و الامراض و الصدقه(2048)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم): پوشیده داشتن مصیبتها و بیماریها و دادن صدقه، از گنجها نیکی است.
آسانی مصیبتها
من زهد فی الدنیا هانت علیه المصیبات(2049)؛ پیامبر خدا (صلی الله علیه و آله و سلم)، کسی که از دنیا دل بر کند، مصیبتها بر او آسان خواهد شد.
یاد قیامت برای آسانی مصیبت
قال أمیر المؤمنین (علیه السلام): أکثروا ذکر الموت و یوم خروجکم من القبور و قیامکم بین یدی الله عزوجل تهون علیکم المصائب(2050)؛ امام علی (علیه السلام): از مردن و روز بیرون آمدنتان از قبرها و ایستادنتان در پیشگاه خداوند عزوجل بسیار یاد کنید، تا مصیبتها بر شما آسان شود.
شکر در مصیبت
عن علی بن أسباط رفعته قال کان أبو عبدالله (علیه السلام) یقول: عند المصیبه الحمد لله الذی لم یجعل مصیبتی فی دینی و الحمد لله الذی لو شاء أن یجعل مصیبتی أعظم مما کانت و الحمد لله علی الامر الذی شاء أن یکون فکان؛ امام کاظم (علیه السلام): در هنگام مصیبت: خدای را سپاس که مصیبت مرا در دینم قرار نداد، خدای را سپاس که اگر میخواست مصیبتم از این هم بزرگتر میشد، خدای را بر امری سپاس که او خواست بشود و شد.
آرامش پس از مصیبت
الامام الصادق (علیه السلام): ان المیت اذا مات بعث الله ملکا الی أوجع أهله فمسح علی قلبه فأنساء لوعه الحزن و لو لا ذلک لم تعمر الدنیا(2051)؛ امام صادق (علیه السلام): هرگاه کسی بمیرد، خداوند فرشتهای را به سوی ناراحتترین عضو خانواده! او میفرستد. پس بر قلب او دستی میکشد و سوز و گداز غم را از یاد او میبرد و اگر چنین نبود، دنیا آباد نمیشد.
داستانها :
فکرش را نکن!
عارف بالله میرزا اسماعیل دولابی (رحمه الله) فرمودند یک سال، تمام مزارع را ملخ خورد و برای من که نکند با دیدن صحنه از مقدرات الهی مکدر شوم به سر مزرعهام هم نرفتم. یکی از پیرمردهای ده به من گفت: وقتی که کارها بر وفق مراد است و روی غلطک افتاده لازم نیست فکرش را بکنی و برو بگیر بخواب، وقتی هم که کارها خراب شده باز هم فکرش را نکن و بگیر بخواب. دیدم راست میگوید و با مزاج من هم سازگار است(2052).
از دلایل بلاها
عبدالله بن یحیی که یکی از شیعیان و دوستداران پاک نهاتد امیرالمؤمنین (علیه السلام) بود، به نزد حضرت رفت. در کنار حضرت، یک کرسی قرار داشت. حضرت از او دعوت نکرد که روی کرسی نشست، کرسی واژگون شد، عبدالله به زمین افتاد و سرش شکست و خون از آن جاری شد. امیرالمؤمنین (علیه السلام) فرمود که آب بیاورند. وقتی آب آوردند، سر عبدالله را شست. سپس به او فرمود: نزدیک بیا. وقتی عبدالله نزدیک شد، حضرت دست مبارکش را به محل زخم گذاشت و آب دهان مبارکش را بر زخم زد و سپس آن را بست. در همان لحظه سر عبدالله خوب شد، مثل اینکه اصلا زخمی وجود نداشته است. امیرالمؤمنین (علیه السلام) در این موقع به عبدالله فرمود: ای عبدالله، شکر خدای را که شیعیان را در دنیا از گناه پاک میسازد، به واسطه بلاهایی که به ایشان میرساند. تا اینکه پرستش شیعیان سالم بماند و ثواب به آن برسد.
عبدالله عرض کرد: یا امیرالمؤمنین، چه گناهی از من سر زد که سبب زمین خوردن من شد. بفرمائید تا دیگر آن را تکرار نکنم. حضرت فرمود: از گناه تو ایمن بود که موقع نشستن روی کرسی، بسم الله الرحمن الرحیم نگفتی به همین خاطر این بلا به تو رسید تا از این خطا پاک کردی. ای عبدالله، بدان که پیامبر فرمود: خداوند فرموده است هر کاری که در آن بسم الله الرحمن الرحیم گفته نشود، آن کار پایان خوشی ندارد(2053).
انصاف داشته باشیم!
عارف بالله میرزا اسماعیل دولابی (رحمه الله) میفرمودند: خانم درشت هیکلی در صحن مسجد الحرام نشسته بود و در حالی که با انگشت به کعبه اشاره میکرد رو به من کرد و گفت: این از اول تا به حال هیچ خوبی به من نکرده است (یعنی خدا). پرسیدم: چرا؟ گفت: شوهرم را که اول زندگی از من گرفت، در طول عمر هم یک شب وضعم خوب است و سیرم، شب دیگر گرسنهام. به او گفتم: از چه راهی زندگیات را میگذرانی؟! گفت: خیاطی. گفتم: بچههایت را چه میکنی؟ گفت: همه را به خانه بخت فرستادهام. گفتم: سفر چندم است به مکه مشرف شدهای؟! گفت: سفر چهارم است. گفتم: راستی که خیلی رو داری! خیلی ثروتمندان و خانواده دارها حسرت یک بار آمدن به مکه را دارند و تو چهار سفر است که مشرف شدهای و باز هم از خدا گله داری؟! خندهای کرد و بلند شد و رفت. مواظب باشید در ملاقات با خدا و خوبان خلقمان از آنها تنگ نباشد. اگر ذرهای انصاف بدهیم و به دادههای خدا توجه کنیم، میانه امان با خدا خوب میشود.
راضی به رضای خدا
قتیبه از یاران امام صادق (علیه السلام) میگوید: برای عیادت از فرزند بیمار امام به منزل امام صادق (علیه السلام) رفته بودم، امام را جلوی منزل دیدار کردم که افسرده و محزون بود، حال کودک را جویا شدم، فرمود: به خدا سوگند او رفتنی است. آنگاه داخل منزل شد و پس از مدتی بیرون آمد، در حالیکه اندوهش تسکین یافته بود، من امیدوار و خوشحال شدم و گمان کردم بیمار بهبود یافته است؛ بار دیگر از حال کودک پرسیدم. فرمود: از دنیا رفت. با شگفتی گفتم: فدایت شوم هنگامیکه زنده بود غمگین و افسرده بودید و اینک که فوت کرده است اندوهگین نیستید؟
حضرت فرمود: ما خاندانی هستیم که پیش از مصیبت اظهار نگرانی میکنیم ولی چون قضای الهی وقوع یابد راضی خدا و تسلیم امر اوییم(2054).
اشعار :
خاصان حق
خاصان حق همیشه بلیت کشیدهاند - هم بیشتر عنایت و هم بیشتر عنا (سعدی)
پاداش مصیبت
هر که در این بزم مقربتر است - جام بلا بیشترش میدهند
بزرگی در مصیبت
اندر بلای سخت پدید آید - فضل و بزرگ مردی و سالاری (رودکی)
مرد شدن در مصیبت
تا نبیند رنج و سختی مردکی گردد تمام - تا نیاید باد و باران گل کجا بویا شود (ناصر خسرو)
نکات :
مصائب شما از خود شما است! این تصور برای بسیاری وجود دارد که گمان میکنند رابطه اعمال انسان با جزای الهی همان رابطه قرار دادی است که شبیه آن در مورد قوانین دنیا و پاداش و کیفر آن وجود دارد، در حالی که این ارتباط به یک نوع ارتباط تکوینی شبیهتر است تا ارتباط تشریعی و قراردادی، و به تعبیر دیگر پاداش کیفرها بیشتر بازتاب طبیعی و تکوینی اعمال انسانها است که دامن آنها را میگیرد.
در این زمینه روایات زیادی در منابع اسلامی وارد شده که به گوشه از آن برای تکمیل این بحث اشاره میکنیم. 1- در یکی از خطبههای نهج البلاغه آمده است:
هیچ ملتی از آغوش ناز و نعمت زندگی گرفته نشد، مگر بواسطه گناهانی که انجام دادند، زیرا خداوند هرگز به بندگانش ستم روا نمیدارد، هرگاه مردم در موقع نزول بلاها و سلب نعمتها با صدق نیت به پیشگاه خدا تضرع کنند، و با دلهای پر اشتیاق و آکنده از مهر خدا از او درخواست جبران نماید، مسلما آنچه از دستشان رفته به آنها باز میگرداند و هرگونه مفسدهای را برای آنها اصلاح میکند. (نهج البلاغه خطبه 178)
رفته به آنها میگرداند و هرگونه مفسدهای را برای آنها اصلاح میکند (نهجالبلاغه خطبه 178)
2- در جامع الاخبار حدیث دیگری از امیرالمؤمنان علی (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: بلاها برای ظالم تادیب است، و برای مؤمنان علی (علیه السلام) نقل شده است که فرمود: بلاها برای ظالم تادیب است، و برای مؤمنان امتحان، و برای پیامبران درجه، و برای اولیاء کرامت و مقام است. (بحارالانوار، ج 91، ص 198). 3- در حدیث دیگری در کافی از امام صادق (علیه السلام) آمده است که فرمود:
هنگامی که انسان گناهانش افزون شود و اعمالی که آن را جبران کند نداشته باشد خداوند او را گرفتار اندوه میکند تا گناهانش را تلافی کند. (کافی، ج 2 کتاب الایمان و الکفر باب تعجیل عقوبه الذنب حدیث 2).
رفع یک اشتباه بزرگ ممکن است کسانی از این حقیقت قرآنی سوء استفاده کنند و هرگونه مصیبتی دامنشان را میگیرد با آغوش باز از آن استقبال نمایند و بگویند باید در برابر هر حادثه ناگواری تسلیم شد، و از این اصل آموزنده و حرکت آفرین قرآنی نتیجه معکوس یعنی نتیجه تخدیری بگیرند که این بسیار خطرناک است. هیچگاه قرآن نمیگوید در برابر مصائب تسلیم باش، و در رفع مشکلات کوشش مکن، و تن به ظلمها و ستمها و بیماریها بده، بلکه میگوید: اگر با تمام تلاش و کوششی که انجام دادی باز هم گرفتاریها بر تو چیره شد، بدان گناهی کردهای که نتیجه و کفارهاش دامانت را گرفته، به اعمال گذشتهات بیندیش، و از گناهانت استغفار کن، و خویشتن را بساز و ضعفها را اصلاح نما.
در اینجا سؤال مهمی مطرح است و آن اینکه: بسیاری از این مصائب به وسیله ظلم ظالمان و اراده جباران رخ میدهد، و یا اینکه خود انسان بر اثر کوتاهی و ندانم کاری، و یا ارتکاب خلاف، گرفتار آن میشود، آیا اینها همه به اذن خدا است؟! در پاسخ این سؤال باید گفت از مجموع آیاتی که درباره مصائب در قرآن مجید آمده است برمیآید که مصائب بر دوگونه است: مصائبی که با طبیعت زندگی انسان سرشته شده، و اراده بشر کمترین تأثیری در آن ندارد، مانند مرگ و میر و قسمتی از حوادث دردناک طبیعی.
دوم مصائبی که انسان به نحوی در آن نقشی داشته است.
قرآن درباره دسته اول میگوید همه به اذن خدا روی میدهد، و درباره قسم دوم میگوید به خاطر اعمال خودتان دامانتان را میگیرد همه به اذن خدا روی میدهد، و درباره قسم دوم میگوید به خاطر اعمال خودتان دامانتان را میگیرد! بنابراین کسب نمیتواند به این بهانه که تمام مصائب از سوی خدا است در مقابل ظالمان سکوت کرده، به مبارزه برنخیزد، و نیز نمیتواند به این بهانه دست از مبارزه با بیماریها و آفات و مبارزه با فقر و جهل بردارد. البته در اینجا نکته دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه حتی در مصائبی که خود انسان در آن نقشی دارد، ثیر این اسباب در اینجا نکته دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه حتی در مصائبی که خود انسان در آن نقش دارد تأثیر این اسباب از ناحیه خداوند و به اذن و فرمان او است که او اراده کند هر سببی بیرنگ و بیاثر میشود. (تفسیر نمونه، ج 24، ص 199)