در آیات گذشته این حقیقت روشن شد که قرآن مجید کلام خدا است ، چرا که محتوایش نشان می دهد که گفتار شیطانی نیست بلکه سخن رحمانی است ، که به وسیله پیک وحی خدا با قدرت و امانت کامل بر پیامبری که در نهایت اعتدال عقل است نازل شده ، پیامبری که در ابلاغ رسالت هرگز بخل نورزیده ، و آنچه به او تعلیم شده بی کم و کاست بیان کرده است .
در آیات مورد بحث مخالفان را به خاطر عدم پیروی از این کلام بزرگ
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 201@@@
مورد توبیخ قرار می دهد ، یک استفهام توبیخی می گوید : ((با این حال شما به کجا می روید)) ؟ (فاین تذهبون ) .
چرا راه راست را رها کرده ، به بیراهه گام می نهید ؟ و چرا پشت به این چراغ فروزان نموده رو به سوی تاریکی می روید ؟ ! مگر دشمن سعادت و سلامت خویش هستید ؟
سپس می افزاید : ((این قرآن جز تذکر برای جهانیان نیست )) (ان هو الا ذکر للعالمین ) .
همه را اندرز می دهد ، هشدار می دهد ، تا از خواب غفلت بیدار شوند .
و از آنجا که برای هدایت و تربیت تنها فاعلیت فاعل کافی نیست ، بلکه قابلیت قابل نیز شرط است ، در آیه بعد می افزاید : ((قرآن مایه بیداری است برای آنها که می خواهند راه مستقیم را بپویند)) (لمن شاء منکم ان یستقیم ) .
قابل توجه اینکه در آیه قبل می گوید : ((قرآن مایه ذکر و بیداری برای همه جهانیان است )) و در این آیه تنها گروه خاصی را ذکر می کند همانها که تصمیمی بر قبول هدایت و پیمودن راه راست گرفته اند ، این تفاوت به خاطر آن است که آیه قبل عمومیت این فیض الهی را بیان می کند ، و این آیه شرط بهره گیری از این فیض را ، و تمام مواهب عالم چنین است که اصل فیض عام است ولی استفاده از آن مشروط به اراده و تصمیم است .
شبیه همین معنی در آیه 2 سوره بقره آمده است ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین : ((این کتاب هیچگونه تردیدی در آن نیست ، و مایه هدایت پرهیزگاران است )) .
به هر حال این آیه از آیاتی است که نشان می دهد خداوند انسان را آزاد
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 202@@@
و مختار آفریده ، و تصمیم نهایی برای پیمودن راه حق و باطل با خود او است .
تعبیر به ((یستقیم )) تعبیر جالبی است که نشان می دهد راه اصلی که در پیش روی انسان قرار دارد راه مستقیم هدایت و سعادت است ، و بقیه راهها همه انحرافی است ، تمامی نیروهای درون و برون انسان همه بسیج شده اند که او را در این راه مستقیم به حرکت در آورند ، و اگر افراط و تفریطها ، وسوسه های شیطانی ، و تبلیغات گمراه کننده در کار نباشد انسان با ندای فطرت در همین مسیر مستقیم گام می نهد می دانیم خط مستقیم همیشه نزدیکترین راه به مقصد است .
اما از آنجا که تعبیر به مشیت و اراده انسان ممکن است این توهم را ایجاد کند که انسان چنان آزاد است که هیچ نیازی در پیمودن این راه به خداوند و توفیق الهی ندارد ، در آیه بعد که آخرین آیه این سوره است به بیان نفوذ مشیت پروردگار پرداخته می فرماید : ((شما اراده نمی کنید مگر اینکه خداوندی که پروردگار جهانیان است بخواهد)) (و ما تشاءون الا ان یشاء الله رب العالمین ) .
در حقیقت مجموع این دو آیه همان مساءله دقیق و ظریف ((امر بین الامرین )) را بیان می کند ، از یکسو می گوید تصمیم گیری به دست شما است ، از سوی دیگر می گوید : تا خدا نخواهد شما نمی توانید تصمیم بگیرید ، یعنی اگر شما مختار و آزاد آفریده شده اید این اختیار و آزادی نیز از ناحیه خدا است ، او خواسته است که شما چنین باشید .
انسان در اعمال خود نه مجبور است ، و نه صد در صد آزاد ، نه طریقه ((جبر)) صحیح است و نه طریقه ((تفویض )) بلکه هر چه او دارد ، از عقل و هوش و توانایی جسمی و قدرت تصمیم گیری همه از ناحیه خدا است ، و همین واقعیت است که او را از یکسو دائما نیازمند به خالق می سازد ، و از سوی دیگر به مقتضای آزادی و اختیارش به او تعهد و مسؤولیت می دهد .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 203@@@
تعبیر به ((رب العالمین )) به خوبی نشان می دهد که مشیت الهی نیز در مسیر تربیت و تکامل انسان و همه جهانیان است ، او هرگز نمی خواهد کسی گمراه شود ، یا گناه کند و از جوار قرب خدا دور افتد ، او به مقتضای ربوبیتش همه کسانی را که بخواهند در مسیر تکامل گام بردارند یاری می دهد .
عجب اینکه طرفداران مسلک جبر تنها به آیه دوم چسبیده اند در حالی که طرفداران تفویض نیز ممکن است به آیه اول متوسل شوند ، این جداسازی آیات از یکدیگر که غالبا معلول پیشداوریهای نادرست است مایه گمراهی است آیات قرآن را باید در کنار هم گذاشت ، و از مجموع استفاده کرد .
جالب اینکه بعضی از مفسران نقل کرده اند که وقتی آیه اول (لمن شاء منکم ان یستقیم ) نازل شد ، ابوجهل که عملا از طرفداران عقیده تفویض بود گفت خوب شد همه اختیارات با ما است ، و اینجا بود که آیه دوم نازل گردید و ما تشاءون الا ان یشاء الله رب العالمین . ** روح المعانی جلد 30 صفحه 62 روح البیان جلد 10 صفحه 354 . ***
خداوندا می دانیم پیمودن راه حق جز با توفیق تو میسر نمی شود ، ما را در پیمودن این راه موفق دار .
پروردگارا ! ما آرزو کرده ایم که در راه هدایت گام بگذاریم ، تو نیز اراده فرما که دست ما را در این راه بگیری .
بارالها ! صحنه محشر و دادگاه عدل تو بسیار هولناک و نامه اعمال ما از حسنات خالی است ، ما را در پناه عفو و فضلت جای ده ، نه در برابر میزان عدالت
آمین رب العالمین .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 204@@@
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 205@@@