در این آیات به پنج موضوع مهم قسم یاد شده ، و هدف از این سوگندها بیان حقانیت و تحقق مساءله معاد و رستاخیز است ، می فرماید :
((سوگند به آنها که به سختی می کشند و بر می کنند)) (و النازعات غرقا)
((و سوگند به آنها که به راحتی جدا می سازند)) (و الناشطات نشطا)
((و سوگند به آنها که به سرعت حرکت می کنند)) (و السابحات سبحا)
((و آنها که به خوبی سبقت می گیرند)) (فالسابقات سبقا)
((و آنها که امور را تدبیر می کنند)) (فالمدبرات امرا)
پیش از آنکه به تفسیر این آیات بپردازیم باید لغاتی که در آن به کار رفته دقیقا روشن شود .
((نازعات )) از ماده ((نزع )) به معنی چیزی را از جا بر کندن و یا کشیدن است ، مانند کشیدن کمان به هنگام پرتاب تیر ، و گاه این واژه در امور معنوی نیز به کار می رود مانند ((نزع )) عداوت یا محبت از قلب به معنی برکندن آن ** مفردات راغب ماده نزع . ***
((غرق )) با فتح را (بر وزن شفق ) به گفته بسیاری از ارباب لغت در اصل به
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 75@@@
معنی فرو رفتن در آب است ، و گاه به معنی گرفتاری شدید در یک حادثه و بلا نیز آمده .
و ((غرق )) (بر وزن فرق ) به گفته ابن منظور در ((لسان العرب )) اسمی است که جانشین مصدر شده و به معنی ((اغراق )) است ، و اغراق در اصل به معنی کشیدن کمان تا آخرین نقطه ممکن است ، سپس به معنی مبالغه در هر کار آمده .
و از اینجا به خوبی روشن می شود که آنچه در آیه فوق آمده به معنی غرق شدن نیست بلکه به معنی انجام یک کار تا سر حد ممکن است . ** به کتاب لسان العرب ، تفسیر مجمع البیان و تفسیر کشاف و کتاب مجمع البحرین مراجعه شود . ***
((ناشطات )) از ماده ((نشط)) (بر وزن هشت ) در اصل به معنی گشودن گره هایی است که به آسانی باز می شود ، و به چاه هایی که عمق کمی دارد و دلو به آسانی و با یک حرکت از آن بیرون می آید ((انشاط)) گفته می شود ، و به شترهایی که با اندک اشاره ای به سرعت حرکت می کنند نیز ((نشیطة )) می گویند ، و لذا به طور کلی این واژه در هر گونه حرکتی که با سهولت انجام می شود به کار می رود .
((سابحات )) از ماده ((سبح )) (بر وزن سطح ) به معنی حرکت سریع در آب یا در هوا است ، لذا در مورد شنا کردن در آب و یا حرکت سریع اسب ، و با سرعت به دنبال کاری رفتن گفته می شود ، تسبیح که به معنی پاک شمردن خداوند از هر عیب و نقص است نیز از همین معنی گرفته شده ، گویی کسی که تسبیح می گوید با سرعت در عبادت پروردگار به پیش می رود .
((سابقات )) از ماده ((سبقت )) به معنی پیشی گرفتن است ، و از آنجا که پیشی گرفتن معمولا بدون سرعت ممکن نیست گاه از این ماده مفهوم سرعت نیز استفاده می شود .
مدبرات از ماده تدبیر به معنی عاقبت چیزی را اندیشیدن است ، و از
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 76@@@
آنجا که عاقبت اندیشی و آینده نگری سبب سامان یافتن کار به نحو احسن می گردد واژه تدبیر در این معنی نیز به کار می رود .
اکنون با توجه به آنچه در معنی لغات این آیات گفته شد به سراغ تفسیر آنها می رویم .
این سوگندهای پنجگانه که در ابتدا در هاله ای از ابهام فرو رفته ، ابهامی که انگیزه ((اندیشه )) بیشتر و عمیق تر ، و سبب جولان ذهن و فکر و دقت و بررسی است اشاره به چه کسان ، یا چه چیزهایی است ؟ مفسران درباره آن بسیار سخن گفته اند ، و تفسیرهای فراوانی دارند که عمدتا بر سه محور دور می زند :
1 - منظور از این سوگندها فرشتگانی است که ماءمور قبض ارواح کفار و مجرمانند که آنها را به شدت از بدنهایشان بر می کشند ، ارواحی که هرگز حاضر به تسلیم در برابر حق نبودند .
و فرشتگانی که ماءمور قبض ارواح مؤمنانند که با مدارا و نرمش و نشاط آنها را جدا می سازند .
و فرشتگانی که در اجرای فرمان الهی با سرعت حرکت می کنند .
سپس بر یکدیگر پیشی می گیرند .
و سرانجام امور جهان را به فرمان او تدبیر می کنند .
2 - این سوگندها اشاره به ((ستارگان )) آسمان است که پیوسته از افقی کنده می شوند و به افق دیگری رهسپار می گردند .
گروهی آرام حرکت می کنند ، و گروهی به سرعت راه می سپرند .
و در اقیانوس عالم بالا شناورند
و بر یکدیگر پیشی می گیرند .
و سرانجام با تاءثیراتی که این کواکب دارند (تاءثیراتی همچون تاءثیر نور
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 77@@@
آفتاب و ماه در کره زمین ) امور جهان را به فرمان خدا تدبیر می کنند .
3 - منظور جنگجویان یا اسبهای مجاهدان راه خدا است که از خانه ها و وطنهای خود به شدت بر کنده می شوند .
سپس با نشاط و نرمی راه میدان نبرد را پیش می گیرند .
و بر یکدیگر سبقت می گیرند .
و امور جنگ را تدبیر و اداره می کنند .
گاه بعضی از مفسران این تفسیرها را به هم آمیخته ، قسمتی از سوگندهای پنجگانه را از یک تفسیر ، و قسمت دیگر را از تفسیر دیگر گرفته اند ، ولی اصول همان تفسیرهای سه گانه فوق است . ** بعضی احتمال چهار می داده اند که منظور در تمام این سوگندها حرکتهای طبیعی وارادی و صنعتی موجودات جهان است ، فی المثل یک نطفه در حرکت طبیعی خود نخست از جای اصلی که صلب پدر است کنده می شود ، بعد که در رحم مادر قرار گرفت مسیر خود را به نرمی ادامه می دهد سپس سرعت می گیرد و مواد حیاتی نطفه بر یکدیگر پیشی میگیرند سپس به آرامی راه می افتد بعد سرعت می گیرد سپس سعی میکند در مسیر خود بر دیگران سبقت جوید و سرانجام به تعبیر امر خویش و زندگی اجتماعی می پردازد ، همچنین وسائل صنعتی مانند هواپیماها در حرکت خود این مراحل را طی می کنند ( اما این تفسیر دلیل روشنی ندارد ) . ***
البته میان این تفسیرها تضادی وجود ندارد ، و ممکن است آیات فوق اشاره به همه اینها باشد ، ولی در مجموع تفسیر اول با توجه به نکاتی که ذیلا گفته می شود از همه مناسب تر است : نخست تناسب با روز قیامت است که سوره در مجموع ناظر به آن می باشد و دیگر تناسب با آیات مشابه آن در آغاز سوره ((مرسلات )) است .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 78@@@
و دیگر اینکه جمله ((والمدبرات امرا)) بیشترین تناسب را با فرشتگان دارد که به فرمان خدا تدبیر امور جهان می کنند ، و لحظه ای از انجام اوامر او سر باز نمی زنند لا یسبقونه بالقول و هم بامره یعملون (انبیا - 27) به خصوص اینکه مساءله تدبیر امور در اینجا به صورت مطلق ذکر شد و هیچ قید و شرطی در آن نیست .
از همه اینها گذشته روایاتی از ائمه معصومین در تفسیر این آیات نقل شده که مناسب با همین معنی است از جمله :
در روایتی از علی (علیه السلام ) می خوانیم که در تفسیر ((والنازعات غرقا)) فرمود : ((منظور فرشتگانی است که ارواح کفار را از بدنهایشان به شدت بیرون می کشند ، آنچنانکه تیرانداز کمان را تا آخرین مرحله می کشد)) . ** نور الثقلین جلد 5 صفحه 497 حدیث 4 . ***
شبیه همین معنی از آن حضرت (علیه السلام ) در تفسیر ((والناشطات )) و نیز تفسیر ((والسابحات )) و ((فالمدبرات )) نقل شده است . ** همان مدرک حدیث 7و8و12 . ***
البته می توان همین تفسیر را به صورت کلی تر و عمومی تری بیان کرد که مساءله قبض ارواح مؤمنان و کفار یکی از مصادیق آن باشد نه تمام محتوای آن ، به این ترتیب که گفته شود منظور از این سوگندها در مجموع فرشتگان است در رابطه با اجرای کل فرمانهای الهی که اجرای این فرمانها در پنج مرحله تحقق می یابد ، اول حرکت شدید نخستین به دنبال تصمیم گیری قاطع ، و بعد مرحله راه افتادن آرام ، و سپس سرعت گرفتن ، و پیشی جستن ، و در نهایت تدبیر امور و سامان دادن به کارها است ، ولی به هر حال برنامه فرشتگان در زمینه قبض ارواح کفار و مؤمنان یکی از مصادیق این مفهوم کلی است ، و زمینه ساز بحثهای آینده این سوره درباره معاد محسوب می شود .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 79@@@