در آیات قبل اشاره ای به مجازات سخت کفار معاند ، و دشمنان حق شده
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 402@@@
بود ، و در آیات مورد بحث به نجات اهل ایمان و عوامل این نجات اشاره می کند ، نخست می فرماید ((مسلما رستگار می شود کسی که خود را تزکیه کند)) (قد افلح من تزکی ) .
((و نام پروردگارش را به یاد آورد و به دنبال آن نماز بخواند)) (و ذکر اسم ربه فصلی ) .
به این ترتیب عامل فلاح و رستگاری و پیروزی و نجات را سه چیز می شمرد : ((تزکیه )) و ((ذکر نام خداوند)) و سپس ((بجا آوردن نماز)) .
در اینکه منظور از ((تزکیه )) چیست تفسیرهای گوناگونی ذکر کرده اند :
نخست اینکه منظور پاکسازی روح از شرک است ، به قرینه آیات قبل ، و نیز به قرینه اینکه مهم ترین پاکسازی همان پاکسازی از شرک است .
دیگر اینکه منظور پاکسازی دل از رذائل اخلاقی و انجام اعمال صالح است ، به قرینه آیات فلاح در قرآن مجید از جمله آیات آغاز سوره مؤمنون که فلاح را در گرو اعمال صالح می شمرد ، و به قرینه آیه 9 سوره شمس که بعد از ذکر مساءله تقوی و فجور می فرماید : قد افلح من زکیها : ((رستگار شد کسی که نفس خود را از فجور و اعمال زشت پاک کرد و به زینت تقوی بیاراست )) .
دیگر اینکه منظور ((زکات فطره )) در روز عید فطر است که نخست باید زکات را پرداخت و بعد نماز عید را بجا آورد ، چنانکه در روایات متعددی از امام صادق (علیه السلام ) این معنی نقل شده است . ** نورالثقلین جلد 5 صفحه 556 حدیث 19 و 20 . ***
همین معنی در منابع اهل سنت از امیر مؤمنان علی (علیه السلام ) روایت شده . ** روح المعانی جلد 30 صفحه 110 - تفسیر کشاف جلد 4 صفحه 740 . ***
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 403@@@
در اینجا این سؤال مطرح است که سوره اعلی سوره مکی است ، و در مکه نه زکات فطر مقرر شده بود ، و نه روزه ماه مبارک ، و نه مراسم نماز عید فطر .
در پاسخ این سؤال بعضی گفته اند که هیچ مانعی ندارد آغاز این سوره در مکه نازل شده باشد و پایانش در مدینه .
این احتمال نیز قویا وجود دارد که تفسیر فوق از قبیل بیان یک مصداق روشن و تطبیق آیه بر فرد واضح است .
بعضی نیز ((تزکیه )) را در اینجا به معنی دادن صدقه مالی دانسته اند .
مهم این است که ((تزکیه )) معنی وسیعی دارد که همه این مفاهیم را در بر می گیرد ، هم پاکسازی روح از آلودگی شرک ، و هم پاکسازی از اخلاق رذیله ، و هم پاکسازی عمل از محرمات ، و هر گونه ریا ، و هم پاکسازی مال و جان به وسیله دادن زکات در راه خدا ، زیرا طبق آیه خذ من اموالهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها : ((از اموال آنها صدقه ای (زکات ) بگیر تا آنها را به وسیله آن پاکسازی و تزکیه کنی )) دادن زکات سبب پاکی روح و جان است .
بنابراین ، تمام تفسیرها ممکن است در معنی گسترده آیه جمع باشد .
قابل توجه اینکه : در آیات فوق نخست سخن از تزکیه و بعد ذکر پروردگار و سپس نماز است .
به گفته بعضی از مفسران مراحل عملی مکلف سه مرحله است :
نخست ((ازاله عقائد فاسده از قلب )) سپس ((حضور معرفة الله و صفات و اسماء او در دل )) و سوم ((اشتغال به خدمت )) آیات فوق در سه جمله کوتاه اشاره به این سه مرحله کرده است . ** تفسیر فخر رازی جلد 31 صفحه 147 . ***
این نکته نیز قابل توجه است که ((نماز)) را فرع بر ((ذکر پروردگار)) می شمرد ، این به خاطر آن است که تا بیاد او نیفتد و نور ایمان در دل او پرتو افکن
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 404@@@
نشود به نماز نمی ایستد ، بعلاوه نمازی ارزشمند است که تواءم با ذکر او و ناشی از یاد او باشد ، و اینکه بعضی ذکر پروردگار را تنها به معنی ((الله اکبر)) یا ((بسم الله الرحمن الرحیم )) که در آغاز نماز گفته می شود تفسیر کرده اند در حقیقت بیان مصداقهایی از آن است .
سپس به عامل اصلی انحراف از این برنامه فلاح و رستگاری اشاره کرده ، می افزاید : ((بلکه شما حیات دنیا را مقدم می دارید)) (بل تؤثرون الحیوة الدنیا) .
((در حالی که آخرت بهتر و پایدارتر است )) (و الاخرة خیر و ابقی ) .
و این در حقیقت همان مطلبی است که در احادیث نیز آمده : حب الدنیا راءس کل خطیئة : ((محبت دنیا سرچشمه هر گناهی است . ** این حدیث با عبارات مختلف از امام صادق و امام سجاد علی بن الحسین ، بلکه از همه انبیا نقل شده است و این دلیل بر اهمیت فوق العاده آن است ( نور الثقلین جلد 5 صفحه 556 و 557و ) . ***
در حالی که هیچ عقلی اجازه نمی دهد که انسان ((سرای باقی )) را به ((متاع فانی )) بفروشد و این لذات مختصر و آمیخته با انواع درد و رنج را بر آن همه نعمت جاویدان و خالی از هرگونه ناملائمات مقدم بشمرد .
و سرانجام در پایان سوره می فرماید : ((این دستوراتی که گفته شد منحصر به این کتاب آسمانی نیست ، بلکه در صحف و کتب پیشین نیز آمده است )) (ان هذا لفی الصحف الاولی ) .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 405@@@
((صحف و کتب ابراهیم و موسی )) (صحف ابراهیم و موسی ) . ** ممکن است صحف ابراهیم و موسی توضیحی برای الصحف الاولی باشد این احتمال نیز وجود دارد که بیان و مصداق روشن آن باشد در صورت اول همه کتب انبیاء پیشین را شامل می شود و در صورت دوم تنها صحف ابراهیم و موسی را . ***
در اینکه مشار الیه ((هذا)) چیست ؟ نظرات گوناگونی وجود دارد : جمعی گفته اند اشاره به دستورات اخیر در زمینه تزکیه و نماز و مقدم نشمردن حیات دنیا بر آخرت است ، چرا که اینها از اساسی ترین تعلیمات همه انبیا بوده ، و در تمام کتب آسمانی آمده است .
بعضی دیگر آن را اشاره به تمام ((سوره )) می دانند ، چرا که از توحید شروع می شود ، و با نبوت ادامه می یابد ، و به برنامه های عملی ختم می شود .
و به هر حال ، این تعبیر نشان می دهد که محتوای پر اهمیت این سوره ، یا خصوص آیات اخیر ، از اصول اساسی عالم ادیان ، و از تعلیمات بنیادی همه انبیا و پیامبران است و این خود نشانه ای است از عظمت سوره و از اهمیت این تعلیمات .
((صحف )) جمع ((صحیفه )) در اینجا به معنی لوح و یا صفحه ای است که چیزی بر آن می نویسند .
آیات فوق نشان می دهد که حضرت ابراهیم (علیه السلام ) و موسی (علیه السلام ) نیز دارای کتابهای آسمانی بوده اند .
در روایتی از ابو ذر می خوانیم که می گوید : به پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) عرض کردم انبیا چند نفر بودند ؟
فرمود یکصد و بیست و چهار هزار نفر .
گفتیم : رسولان آنها چند نفر بودند ؟
فرمود : سیصد و سیزده نفر ، و بقیه فقط ((نبی )) بودند .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 406@@@
عرض کردم : آدم نبی بود ؟
فرمود بله ، خداوند با او سخن گفت و او را با دست خود آفرید ، سپس پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) افزود ، ای ابو ذر ! چهار نفر از انبیاء عرب بودند : هود و صالح و شعیب و پیامبر تو .
گفتم : ای رسول خدا ! خداوند چند کتاب نازل فرمود ؟
فرمود : صد و چهار کتاب ، ده کتاب بر ((آدم )) پنجاه کتاب بر ((شیث )) و بر ((اخنوخ )) که ادریس است سی کتاب ، و او نخستین کسی است که با قلم نوشت و بر ((ابراهیم )) ده کتاب و نیز تورات و انجیل و زبور و فرقان را (بر موسی و مسیح و داود و پیامبر اسلام نازل کرد) . ** مجمع البیان جلد 10 صفحه 476 . ***
تعبیر به ((الصحف الاولی )) در مورد کتابهای ابراهیم و موسی در برابر صحف اخیر است که بر حضرت مسیح و پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نازل شده است .
نکته : نکته :