در نخستین آیه سوره به عنوان یک استفهام آمیخته با تعجب می فرماید :
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 6@@@
((آنها از چه چیز از یکدیگر سؤال می کنند ؟)) (عم یتساءلون ) . ** عم مخفف عما و مرکب از عن و ما استفهامیه است . ***
سپس بی آنکه در انتظار پاسخ آنها باشد خود به پاسخگویی پرداخته می افزاید : ((آنها از خبر بزرگ و پر اهمیت سؤال می کنند)) (عن النبا العظیم ) .
((همان خبری که پیوسته در آن اختلاف دارند)) (الذی هم فیه مختلفون ) .
در اینکه منظور از این خبر بزرگ (نبا عظیم ) چیست ؟ مفسران پاسخهای متعددی گفته اند : گروهی آن را اشاره به روز رستاخیز ، و بعضی اشاره به نزول قرآن مجید ، و بعضی به همه اصول دین از توحید گرفته تا معاد ، و در روایاتی نیز تفسیر به مساءله ولایت و امامت شده است که در نکته های آینده به آن اشاره خواهد شد
دقت در مجموع آیات این سوره مخصوصا تعبیراتی که در آیات بعد آمده و جمله ان یوم الفصل کان میقاتا که بعد از ذکر نشانه های قدرت خداوند در زمین و آسمان آمده ، و توجه به این حقیقت که شدیدترین مخالفت مشرکان در مساءله ((معاد)) بود ، رویهمرفته تفسیر اول یعنی معاد و رستاخیز را تایید می کند .
((نبا)) به گفته ((راغب )) در ((مفردات )) به معنی خبری است که ((مهم )) باشد و دارای ((فایده )) و انسان نسبت به آن ((علم )) یا ((ظن غالب )) پیدا کند ، و این امور
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 7@@@
سه گانه در معنی نبا شرط است . ** مفردات راغب ماده نبا . ***
بنابراین توصیف به ((عظیم )) تاءکید بیشتری را می رساند و رویهمرفته نشان می دهد که این خبر که گروهی در آن تردید داشتند واقعیتی بوده است شناخته شده ، پر اهمیت ، و با عظمت ، و چنانکه گفتیم مناسبتر از همه این است که منظور خبر رستاخیز باشد .
جمله ((یتساءلون )) (از یکدیگر سؤال می کنند) ممکن است تنها اشاره به کفار باشد که آنها همواره درباره معاد از یکدیگر سؤال می کردند ، نه سؤال برای تحقیق و درک حقیقت .
این احتمال نیز وجود دارد که منظور از آن سؤال از مؤمنان باشد ، و یا سؤال از شخص پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) . ** باید توجه داشت که باب تفاعل هر چند غالبا به معنی کاری است که به صورت متقابل انجام می شود ولی در بعضی از موارد معنی ثلاثی مجرد و یا معانی دیگری دارد ( بعضی از اهل لغت برای تفاعل 5 معنی ذکر کرده اند 1- مشارکت دو نفر یا بیشتر در انجام کاری 2- مطاوعه مانند نباعد 3- اظهار چیزی بدون واقعیت مانند تمارض 4- وقوع چیزی تدریجا مانند توارد 5- معنی فعل ثلاثی مانند تعالی که به معنی علا میباشد ) . ***
در اینجا سؤالی مطرح شده که اگر منظور از ((نبا عظیم )) رستاخیز است ، این امر ظاهرا مورد انکار همه کفار بوده ، چرا می فرماید : ((آنها در آن اختلاف دارند)) ؟
در پاسخ می گوییم : اولا انکار معاد به صورت مطلق حتی در میان مشرکان قطعی نیست ، چه اینکه بسیاری از آنها بقای روح را بعد از بدن و به تعبیر دیگری معاد روحانی را اجمالا قبول داشتند .
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 8@@@
اما در مورد معاد جسمانی بعضی در آن اظهار تردید و شک می کردند که لحن آیات قرآن آن را منعکس کرده است (نمل 66) و بعضی شدیدا منکر بوده و حتی پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را به خاطر ادعای معاد جسمانی (نعوذ بالله ) دیوانه ، یا مفتری بر خدا ، می دانستند (سبا 7 و 8) و به این ترتیب اختلاف آنها در مساءله معاد قابل انکار نیست .
سپس می افزاید : ((اینچنین نیست که آنها درباره قیامت می گویند و فکر می کنند ، و به زودی می فهمند)) (کلا سیعلمون ) . ** معروف در میان علمای ادب عربی و مفسران این است که کلا حرف ردع است و معنی آن نفی یا نهی نسبت به مطالب قبل می باشد ولی بعضی گفته اند که در معانی دیگری نیز به طور ندرت استعمال می شود که سه معنی را نام برده اند تاکید و الا استفتاحیه و حرف جواب به منزله نعم که هر کدام را بعضی برگزیده اند ( مجمع البحرین و کتب دیگر ) . ***
باز هم چنین نیست که آنها می پندارند ، و به زودی آگاه خواهند شد (ثم کلا سیعلمون ) .
((آن روز با خبر می شوند که فریاد واحسرتای آنها بلند است ، و از تفریط و کوتاهی خود سخت پشیمان می شوند)) ((ان تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله )) (زمر - 56) .
آن روز که امواج عذاب گرداگرد آنها را می گیرد ، و تقاضای بازگشت به دنیا را می کنند ((هل الی مرد من سبیل )) : ((آیا راهی به بازگشت وجود دارد)) (شوری - 44) .
حتی در لحظه مرگ که حجابها از برابر چشم انسان کنار می رود ،
@@تفسیر نمونه جلد 26 صفحه 9@@@
و حقایق عالم دیگر در برابر او آشکار می شود ، و به برزخ و معاد یقین پیدا می کند در همان لحظه نیز فریادش بلند می شود که مرا باز گردانید تا عمل صالحی انجام دهم ((رب ارجعون لعلی اعمل صالحا فیما ترکت )) (مؤمنون 99 - 100) .
تعبیر به ((سیعلمون )) (با ((س )) که معمولا برای آینده نزدیک می آید) اشاره به این است که قیامت امری است نزدیک ، و تمام عمر دنیا در برابر آن ساعتی بیش نیست !
در اینکه دو آیه فوق که به صورت تکرار آمده به منظور تاءکید یک واقعیت (آگاهی آنها در آینده نزدیک از قیامت و رستاخیز) است ، یا بیان دو مطلب جداگانه (اولی اشاره به این است که در آینده نزدیک عذاب دنیا را می بینند ، و دومی اشاره به اینکه عذاب آخرت را بعد از آن خواهند دید) مفسران دو احتمال داده اند ، ولی تفسیر اول مناسبتر به نظر می رسد .
این احتمال نیز داده شده که منظور این است که با پیشرفت علم و دانش بشر شواهد و دلائل بر وجود رستاخیز آنقدر فراوان می شود که حتی منکران چاره ای جز اعتراف به آن نمی بینند .
ولی اشکال این تفسیر آن است که چنین آگاهی برای آیندگان از نوع بشر خواهد بود نه برای آن گروهی که در عصر پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) می زیستند و در امر قیامت اختلاف داشتند ، در حالی که آیه درباره آنها سخن می گوید .