در این آیات برای تحکیم پایه های توحید ، و نفی هر گونه شرک که در آیات قبل به آن اشاره شده بود نخست به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) دستور می دهد : ((بگو من تنها پروردگارم را می خوانم و فقط او را عبادت می کنم ، و هیچکس را شریک او قرار نمی دهم )) (قل انما ادعوا ربی و لا اشرک به احدا) .
سپس دستور می دهد : ((بگو من مالک زیان و سودی برای شما نیستم و هدایت به دست دیگری است )) (قل انی لا املک لکم ضرا و لا رشدا) .
و باز اضافه می کند : ((بگو اگر من نیز بر خلاف فرمان حق رفتار کنم هیچکس مرا در برابر او پناه نمی دهد ، و ملجاء و پناهگاهی جز او نمی یابم )) (قل انی لن یجیرنی من الله احد و لن اجد من دونه ملتحدا) .**بعضی برای این آیه شان نزولی ذکر کرده اند و آن اینکه کفار قریش به پیامبر (ص) گفتند از دین خود برگرد تا به تو پناه دهیم آیه فوق نازل شد و به آنها پاسخ داد (تفسیر ابوالفتوح رازی جلد 11 صفحه 293)***
به این ترتیب نه کسی می تواند به من پناه دهد نه چیزی می تواند پناهگاه واقع شود این سخنان از یکسو اعتراف به عبودیت کامل در پیشگاه خداوند است ، و از سوی دیگر هر گونه ((غلو)) را در مورد پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نفی می کند ، و از سوی سوم نشان می دهد که نه تنها از بتها کاری ساخته نیست که شخص پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نیز با آنهمه عظمت ملجاء و پناه مستقلی در برابر عذاب خدا نمی تواند باشد ، و از سوی چهارم به بهانه جوئیها و انتظارات بی موردی که افراد لجوج در برابر
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 132@@@
پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) داشتند و از او تقاضای کارهای خدائی می کردند پایان می دهد ، و ثابت می کند که توسل و شفاعت نیز به اذن خدا است .
((ملتحد)) به معنی پناهگاه مطمئن است ، و در اصل از ماده ((لحد)) (بر وزن مهد) به معنی حفره ای است که در کنار قرار گرفته باشد شبیه آنچه برای مردگان در عمق قبر کنده می شود که در یکسوی عمق قبر مقداری پیشروی به یک طرف می کنند ، و جسم مرده را در آن می گذارند ، تا خاک به روی او ریخته نشود ، و از آسیب جانوران نیز محفوظتر بماند ، سپس به هر مکان و پناهگاه مطمئن دیگری اطلاق شده است .
همانگونه که در آیات گذشته نیز اشاره کردیم منظور از این تعبیرات این است که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) در برابر خداوند و به طور مستقل هیچ نقشی ندارد ، در عین حال می تواند از خدا تقاضای حل مشکلات برای مردم کند ، و یا تقاضای هدایت برای افراد شایسته بنماید و این عین توحید است نه شرک .
قابل توجه اینکه : در این آیات در مقابل ((ضر)) (زیان ) ((رشد)) (هدایت ) قرار داده شده ، اشاره به اینکه سود و نفع حقیقی در هدایت است ، همانگونه که در سخنان جن در آیات گذشته در برابر شر ، رشد قرار گرفته بود ، و این هر دو با یکدیگر هماهنگ است .
در آیه بعد می افزاید : ((تنها وظیفه من ابلاغ از سوی خدا و رساندن رسالتهای او است )) (الا بلاغا من الله و رسالاته ) .**از آنجا که (بلاغ) تنها با (عن) متعدی می شود بعضی در اینجا (من) را به معنی (عن) و بعضی کلمه (کائنا) را در تقدیر گرفته اند (الابلاغا کائنا من الله)***
این تعبیر شبیه چیزی است که در آیات قرآن کرارا به آن اشاره شده ،
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 133@@@
چنانکه در آیه 92 مائده می خوانیم : انما علی رسولنا البلاغ المبین ((تنها چیزی که بر عهده پیامبر است ابلاغ آشکار است )) .
و در آیه 188 - اعراف آمده است : قل لا املک لنفسی نفعا و لا ضرا الا ما شاء الله و لو کنت اعلم الغیب لاستکثرت من الخیر و ما مسنی السوء ان انا الا نذیر و بشیر لقوم یؤمنون ((بگو من مالک سود و زیانی برای خویش نیستم ، مگر آنچه خدا بخواهد ، و اگر از غیب باخبر بودم منافع فراوانی برای خود فراهم می ساختم ، و هیچ بدی به من نمی رسید ، من تنها بیم دهنده و بشارت دهنده ام برای گروهی که ایمان می آورند)) .
برای این جمله تفسیر دیگری نیز از سوی جمعی از مفسران ذکر شده ، و آن اینکه : ((من هیچگونه پناهگاهی برای نجات خود جز ابلاغ دعوت حق و ادای رسالت او ندارم )) .**مطابق این تفسیر این جمله استثنائی است از جمله قبل ولن اجد من دونه ملتحدا و مطابق تفسیر اول استثنائی است از آیه گذشته***
در اینکه میان ((بلاغ )) و ((رسالات )) چه تفاوتی است ؟ بعضی گفته اند ((بلاغ )) اشاره به ابلاغ اصول دین است و ((رسالات )) بیان فروع دین .
بعضی ((بلاغ )) را به معنی ابلاغ دستورات الهی و ((رسالات )) را به معنی اجرای آنها دانسته اند .
ولی به نظر می رسد که هر دو به یک معنی باز گردد و تاءکید یکدیگر باشد ، به قرینه آیات متعددی از قرآن که هر دو را به صورت یک معنی ذکر می کند ، مانند آیه 62 اعراف که می گوید ابلغکم رسالات ربی : من ((رسالتهای )) پروردگارم را به شما ((ابلاغ )) می کنم (و آیات متعدد دیگر)
و به هر حال در پایان آیه هشدار می دهد که هر کس معصیت خدا و رسولش
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 134@@@
را کند آتش جهنم از آن او است ، و جاودانه در آن می ماند (و من یعص الله و رسوله فان له نار جهنم خالدین فیها ابدا) .
روشن است که منظور هر گنهکاری نیست ، بلکه منظور مشرکان و کافران است زیرا هر گنهکاری مستحق خلود در آتش دوزخ نمی باشد .
سپس می افزاید : ((این وضع کفار و مشرکان که پیوسته مسلمانان را استهزا می کنند و ضعیف می شمرند همچنان ادامه می یابد تا زمانی که آنچه را که به آنها وعده داده شده ببینند ، آنگاه می دانند چه کسی یاورش ضعیفتر ، و جمعیتش کمتر است (حتی اذا رأ وا ما یوعدون فسیعلمون من اضعف ناصرا و اقل عددا) .**(حتی) معمولا برای بیان غایت و نهایت چیزی است و در اینجا دو وجه برای آنها گفته شده است: نخست اینکه: غایت جمله محذوفی است و در تقدیر چنین است (ولا یزالون یستهزون و یستضعفون المونین حتی اذا راوا ما یوعدون...) دیگر اینکه غایت برای (یکونون علیه ابدا) می باشد که در چند آیه قبل آمده ولی احتمال اول مناسبتر است***
در اینکه منظور از جمله ((ما یوعدون )) عذاب دنیا یا آخرت ، یا هر دو است ؟ تفسیرهای متعددی گفته اند ، ولی مناسب این است که معنی آن عام و گسترده باشد ، بخصوص اینکه فزونی و کمی عدد و ضعف و قدرت ناصر و یاور بیشتر مربوط به دنیا است ، و لذا جمعی از مفسرین آن را به مساءله جنگ بدر که در آن قوت و قدرت مسلمانان آشکار گشت تفسیر کرده اند ، و در روایات متعددی به ظهور مهدی (ارواحنا فداه ) تفسیر شده است ، بنابراین اگر آیه را به معنی وسیعش تفسیر کنیم همه اینها را شامل می شود .
بعلاوه در آیه 75 سوره مریم نیز آمده است : حتی اذا رأ وا ما یوعدون
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 135@@@
اما العذاب و اما الساعة فسیعلمون من هو شر مکانا و اضعف جندا : ((این وضع همچنان ادامه می یابد تا زمانی که وعده الهی را با چشم خود ببینند : یا عذاب این دنیا ، یا عذاب آخرت ، آن روز می دانند چه کسی موقعیتش بدتر و لشکرش نا تواناتر است )) .
به هر حال لحن آیه به خوبی نشان می دهد که دشمنان اسلام پیوسته قدرت و کثرت نفرات خود را به رخ آنها می کشیدند ، و آنها را ضعیف و ناتوان می شمردند قرآن به این وسیله به مؤمنان دلداری و نوید می دهد که سرانجام روز پیروزی آنها و شکست و ناتوانی دشمنان فرا خواهد رسید .
نکته ها :