این آیه که طولانی ترین آیات این سوره است مشتمل بر مسائل بسیاری است که محتوای آیات گذشته را تکمیل می کند .
در اینکه این آیه ناسخ دستور آیات آغاز این سوره است یا توضیح و تفسیری برای آن ، و همچنین در اینکه آیا این آیه در مکه نازل شده یا در مدینه ؟ در میان مفسران سخت گفتگو است .
پاسخ این سؤالها بعد از تفسیر آیه روشن خواهد شد .
نخست می فرماید : ((پروردگارت می داند که تو و گروهی از کسانی که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می خیزند ، چگونه خداوند از آن آگاه نیست در حالی که اندازه گیری شب و روز به وسیله او است )) (ان ربک یعلم انک تقوم ادنی من ثلثی اللیل و نصفه و ثلثه و طائفة من الذین معک و الله یقدر اللیل و النهار) .**باید توجه داشت که (نصفه) و (ثلثه) عطف بر (ادنی) است نه بر (ثلثی اللیل) بنابراین مفهوم جمله چنین می شود حدود دو ثلث از شب یا درست به اندازه نیم یا یک ثلث شب ضمنا باید توجه داشت که (ادنی) معمولا برای مکان نزدیک گفته می شود و در اینجا اشاره به زمان تقریبی است***
اشاره به همان دستوری است که در آغاز سوره به پیامبر داده شده ، تنها
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 193@@@
چیزی که در اینجا اضافه دارد این است که گروهی از مؤمنان نیز در این عبادت شبانه ، پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را همراهی می کردند (به عنوان یک حکم استحبابی و یا احتمالا یک حکم وجوبی زیرا شرائط آغاز اسلام ایجاب می کرد که آنها با تلاوت قرآن که مشتمل بر انواع درسهای عقیدتی و عملی و اخلاقی است و همچنین عبادات شبانه خود را بسازند و آماده تبلیغ اسلام و دفاع از آن گردند) .
ولی به گونه ای که از بعضی روایات استفاده می شود جمعی از مسلمانان در نگهداشتن حساب ((ثلث )) و ((نصف )) و ((دو ثلث )) گرفتار اشکال و دردسر می شدند (چرا که وسیله سنجش زمان در آن عصر وجود نداشت ) و به همین جهت ناچار احتیاط می کردند ، و این امر سبب می شد که گاه تمام شب را بیدار بمانند ، و مشغول عبادت باشند ، تا آنجا که پاهای آنها به خاطر قیام شبانه ورم کرد !
لذا خداوند این حکم را بر آنها تخفیف داد و فرمود : ((او می داند که شما نمی توانید مقدار مزبور را دقیقا اندازه گیری کنید ، به همین جهت شما را بخشید ، اکنون آن مقداری که از قرآن برای شما میسر است تلاوت کنید)) (علم ان لن تحصوه فتاب علیکم فاقرءوا ما تیسر من القرآن ) .
((لن تحصوه )) از ماده ((احصاء)) به معنی شماره کردن است ، یعنی شما نمی توانید دقیقا وقت شب را از نظر مقدار دو ثلث و نصف و یک ثلث تعیین کنید ، و به زحمت می افتید .
بعضی نیز گفته اند منظور این است که شما نمی توانید بر این کار در تمام ایام سال مداومت کنید .
حتی امروز هم که با وسائلی می توان به موقع از خواب بیدار شد تعیین دقیق این مقادیر ، در تمام طول سال ، مخصوصا با تفاوت مستمر شب و روز ، کار آسانی نیست .
جمله ((تاب علیکم )) را غالب مفسران به معنی تخفیف این تکلیف ذکر کرده اند ، نه به معنی ((توبه از گناه ))
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 194@@@
این احتمال نیز وجود دارد که وقتی حکم وجوب برداشته شود گناهی صورت نمی پذیرد ، و در نتیجه همچون آمرزش الهی خواهد بود .
در اینکه منظور از جمله ((فاقرؤوا ما تیسر من القرآن )) ((آنچه از قرآن برای شما میسر است بخوانید)) چیست ؟ گفتگو بسیار است : جمعی آن را به نماز شب تفسیر کرده اند که در لابلای آن حتما آیات قرآن خوانده می شود ، و بعضی گفته اند منظور همان تلاوت قرآن است هر چند در اثناء نماز نباشد ، سپس بعضی مقدار آن را به پنجاه آیه ، و بعضی به یکصد آیه ، و بعضی دویست آیه تفسیر کرده اند ، ولی هیچیک از این اعداد دلیل خاصی ندارد ، بلکه مفهوم آیه این است که هر مقداری که انسان به زحمت نمی افتد از قرآن بخواند .
بدیهی است منظور از ((تلاوت قرآن )) در اینجا تلاوتی است به عنوان درس و فراگیری برای خودسازی و پرورش ایمان و تقوا .
سپس به بیان دلیل دیگری برای این تخفیف پرداخته می افزاید : ((خداوند می داند که گروهی از شما بیمار می شوند ، و گروهی دیگر برای تحصیل معاش و ابتغاء فضل الهی راهی سفر می کردند ، و گروه دیگری در راه خدا جهاد می کنند ، و این امور مانع از آن خواهد شد که عبادات شبانه را در نصابی که قبلا تعیین شده به طور مداوم انجام دهند)) (علم ان سیکون منکم مرضی و آخرون یضربون فی الارض یبتغون من فضل الله و آخرون یقاتلون فی سبیل الله ) .
و همین سبب دیگری برای تخفیف این برنامه است ، لذا بار دیگر تکرار می کند ((حال که چنین است آن مقدار که برای شما ممکن است و توانائی دارید در شب از قرآن تلاوت کنید)) (فاقرءوا ما تیسر منه ) .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 195@@@
روشن است که ذکر بیماری ، و مسافرتهای ضروری ، و جهاد فی سبیل الله ، به عنوان سه مثال برای عذرهای موجه است ، ولی منحصر به اینها نیست ، منظور این است چون خداوند می داند شما گرفتار مشکلات مختلف زندگی در روز خواهید شد ، و این مانع تداوم آن برنامه سنگین است ، به شما تخفیف داده است .
اکنون این سؤال مطرح می شود که آیا این حکم آنچه را که در آغاز سوره آمده است نسخ می کند ؟ یا به صورت استثنائی برای آن است ؟ ظاهر آیات نسخ حکم سابق می باشد ، در حقیقت لازم بود این برنامه مدتی اجرا بشود و اجرا شد ، و منظور از این حکم که جنبه موقت و فوق العاده داشت حاصل گردید ، و بعد از پایان این مدت به صورت خفیف تری باقی ماند ، زیرا ظاهر آیه این است که به خاطر وجود معذورین این حکم درباره همه تخفیف داده شده ، نه فقط درباره گروه معذوران ، و به این ترتیب نمی تواند استثنا باشد بلکه باید نسخ باشد (دقت کنید)
در اینجا سؤال دیگری پیش می آید که : آیا تلاوت مقدار ممکن از قرآن که در این آیه دو بار به آن امر شده ، واجب است ، یا جنبه مستحب دارد ؟
بعضی گفته اند : مسلما مستحب است ، و بعضی احتمال وجوب داده اند ، چرا که تلاوت قرآن موجب آگاهی بر دلائل توحید ، و ارسال رسل ، و اعجاز این کتاب آسمانی ، و فراگیری سایر واجبات دین می گردد ، بنابراین تلاوت قرآن مقدمه واجب است و واجب می باشد .
ولی باید توجه داشت که در این صورت لازم نیست قرآن را شبانه بخوانند ، و یا در اثناء نماز شب ، بلکه بر هر مکلفی واجب است که به مقدار لازم برای تعلیم و تربیت ، و آگاهی بر اصول و فروع اسلام ، و همچنین حفظ قرآن و رساندن آن به نسلهای آینده تلاوت کند بدون اینکه وقت و زمان خاصی در آن مطرح باشد .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 196@@@
ولی حق این است که ظاهر امر در جمله ((فاقرءوا . . .)) وجوب است چنانکه در اصول فقه بیان شده ) مگر اینکه گفته شود این ((امر)) به قرینه ((اجماع فقهاء بر عدم وجوب )) یک امر استحبابی است ، و نتیجه این می شود که در آغاز اسلام به خاطر وجود شرائطی این تلاوت و عبادت شبانه واجب بوده ، و بعد هم از نظر مقدار و هم از نظر حکم تخفیف داده شده ، و به صورت یک حکم استحبابی آن هم به مقدار میسور در آمده است ، ولی به هر حال وجوب نماز شب بر پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) تا آخر عمر ثابت ماند (به قرینه سایر آیات قرآن و روایات ) .
در روایتی از امام باقر (علیه السلام ) نیز می خوانیم : حکم مربوط به دو ثلث از شب ، یا نیمی از آن ، و یا ثلث آن ، منسوخ شده ، و به جای آن فاقرءوا ما تیسر من القرآن قرار گرفته است .**تفسیر نورالثقلین جلد 5 صفحه 451***
قابل توجه اینکه سه نوع عذر در آیه مورد بحث ذکر شده که یکی جنبه جسمانی دارد (بیماری ) و دیگری جنبه مالی دارد (مسافرت برای کسب و کار) و سومی جنبه دینی دارد (جهاد فی سبیل الله ) و لذا بعضی گفته اند از این آیه استفاده می شود که تلاش برای معاش همردیف جهاد فی سبیل الله است !
و نیز این جمله را دلیلی دانسته اند بر اینکه خصوص این آیه در مدینه نازل شده ، چرا که وجوب جهاد در مکه نبود ، ولی با توجه به اینکه می فرماید سیکون (به زودی خواهد بود) ممکن است این جمله خبر از تشریع جهاد در آینده باشد ، یعنی چون عذرهائی در حال دارید و عذرهائی در آینده برای شما پیدا می شود ، این حکم به صورت دائمی در نیامد ، و به این صورت با مکی بودن آیه منافات ندارد .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 197@@@
سپس به چهار دستور دیگر در پایان این آیه اشاره کرده ، و برنامه خودسازی ارائه شده را به این وسیله تکمیل می کند ، می فرماید : ((نماز را بر پا دارید ، و زکات را ادا کنید ، و از طریق انفاقهای مستحبی به خداوند قرض الحسنه دهید ، و بدانید آنچه را از کارهای خیر برای خود از پیش می فرستید آن را نزد خداوند به بهترین وجه بزرگترین ، پاداش خواهید یافت )) .
(و اقیموا الصلوة و آتوا الزکوة و اقرضوا الله قرضا حسنا و ما تقدموا لانفسکم من خیر تجدوه عند الله هو خیرا و اعظم اجرا) .
((و استغفار کنید ، و از خداوند آمرزش بطلبید که خداوند غفور و رحیم است )) (و استغفروا الله ان الله غفور رحیم ) .
این چهار دستور (نماز ، زکات ، انفاقهای مستحبی ، و استغفار) به ضمیمه دستور تلاوت و تدبر در قرآن که در جمله های قبل آمده بود مجموعا یک برنامه کامل خودسازی را تشکیل می دهد که در هر عصر و زمان به خصوص در آغاز اسلام تاءثیر انکار ناپذیری داشته و دارد .
منظور از ((نماز)) در اینجا نمازهای واجب پنجگانه و منظور از ((زکات )) زکات واجب است ، منظور از دادن ((قرض الحسنه )) به خداوند همان انفاقهای مستحبی است ، و این بزرگوارانه ترین تعبیری است که در این زمینه تصور می شود ، چرا که مالک تمام ملکها ، از کسی که مطلقا چیزی از خود ندارد قرض می طلبد تا از این طریق او را تشویق به انفاق و ایثار و کسب فضیلت این عمل خیر کند ، و از این طریق تربیت شود و تکامل یابد .
ذکر استغفار در پایان این دستورات ممکن است اشاره به این باشد که مبادا با انجام این طاعات خود را انسان کاملی بدانید و به اصطلاح طلبکار تصور کنید ، بلکه همواره باید خود را مقصر بشمرید ، و عذر به درگاه خدا آورید ، ((ورنه سزاوار خداوندیش کس نتواند که بجا آورد)) .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 198@@@
بعضی از مفسران معتقدند تکیه روی این دستورات به خاطر آن است که تصور نشود اگر تخفیفی درباره قیام شبانه و تلاوت قرآن قائل شده به سایر برنامه ها و دستورات دینی نیز سرایت می کند بلکه آنها همچنان به قوت خود باقی است .**(تفسیر المیزان) جلد 20 صفحه 156***
ضمنا ذکر زکات واجب را در اینجا دلیل دیگری بر مدنی بودن این آیه گرفته اند زیرا حکم زکات در مدینه نازل شد نه در مکه ، ولی بعضی گفته اند اصل زکات در مکه نازل شد ، اما نصاب و مقداری برای آن بیان نگردیده بود ، آنچه در مدینه تشریع شد مساءله نصاب و مقدار زکات بود .