لحن آیات سوره به خوبی نشان می دهد که با سوره های ((مکی )) هماهنگ است ، و به این ترتیب احتمال نزول آن در ((مدینه )) ، چنانکه بعضی گفته اند ، بعید به نظر می رسد ، ولی تفاوت لحن آغاز و انجام آیه نشان می دهد که در میان این آیات فاصله زمانی قابل ملاحظه ای بوده است که بعضی از مفسران آن را ((هشت ماه )) و بعضی ((یکسال )) و بعضی حتی ((ده سال )) نوشته اند .**به تفسیر (درالمنثور) جلد 6 صفحه 276 و (مجمع البیان) جلد 10 صفحه 377 مراجعه شود***
بسیاری از آیات این سوره نشان می دهد هنگامی نازل شده که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) دعوت علنی خود را شروع کرده بود ، و مخالفان در برابر او به مخالفت و تکذیب برخاسته بودند ، و پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) دستور پیدا می کند در این مرحله با آنها مدارا نماید .
لذا این احتمال که تمام سوره در آغاز دعوت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نازل شده باشد بسیار بعید به نظر می رسد ، ممکن است آیات نخستین آن چنین باشد ولی مسلما همه آیات آن چنین نیست ، چرا که تعبیراتش نشانه گسترش اسلام ، لااقل در سطح مکه ، و قیام مخالفین به مخالفت و مبارزه است ، و می دانیم چنین چیزی در سه سال آغاز دعوت وجود نداشت .
شاءن نزولی که برای سوره یا قسمتی از آیات آن در روایات آمده نیز متفاوت است .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 162@@@
در بعضی از روایات آمده است که وقتی پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) اولین پیام الهی و وحی را دریافت کرد وحشت زده نزد خدیجه آمد (احساس ناراحتی جسمانی داشت و به استراحت پرداخت ) و فرمود : ((مرا در جامعه ای بپیچید)) اینجا بود که جبرئیل نازل شد ، و ((یا ایها المزمل )) را برای پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) آورد .**(روح المعانی) جلد 28 صفحه 101 و (نورالثقلین) جلد 5 صفحه 446***
در حالی که در روایات دیگری آمده است که این ماجرا زمانی بود که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) دعوت خود را آشکار کرده بود ، و قریش در ((دار الندوة )) جمع شدند تا در کار پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) بیندیشند ، و برای مقابله با او نام و شعاری انتخاب کنند ، بعضی گفتند او ((کاهن )) است ، ولی گروهی با این پیشنهاد مخالفت کردند ، بعضی دیگر گفتند او ((مجنون )) است ، اما باز گروهی مخالفت کردند بعضی عنوان ((ساحر)) را ترجیح دادند ، آن را نیز نپذیرفتند .
سرانجام گفتند هر چه هست او میان دوستان جدائی می اندازد (بنابراین ساحر است ) سپس مشرکان پراکنده شدند .
این سخن به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) رسید خود را در لباسهایش پیچید (و به استراحت پرداخت ) در این هنگام جبرئیل آمد و ((یا ایها المزمل )) و ((یا ایها المدثر)) را بر آن حضرت خواند .**(نورالثقلین) جلد 6 صفحه 276***
نتیجه اینکه همانطور که قبلا اشاره کردیم ظاهرا این سوره در مکه نازل شده ، و قطعا قسمتی از آن بعد از ظهور علنی اسلام ، و نفوذ نسبی آن در مکه بوده است ، هر چند احتمال دارد ، آیاتی از آغاز سوره در اول بعثت نازل شده باشد .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 163@@@
به هر حال محتوای سوره را می توان در پنج بخش خلاصه کرد :
بخش اول : آیات آغاز سوره است که پیامبر را به قیام شبانه برای عبادت و تلاوت قرآن دعوت می کند ، و برای آمادگی برای پذیرش یک برنامه سنگین آماده می سازد .
بخش دوم سوره : او را به صبر و شکیبائی و مقامت و مدارا با مخالفان در این مقطع خاص دعوت می کند .
در بخش سوم : بحثهائی پیرامون معاد ، و ارسال موسی بن عمران به سوی فرعون و سرکشی و سپس عذاب دردناک او را بیان می دارد .
در بخش چهارم : دستورات شدیدی را که در آغاز سوره پیرامون قیام شبانه آمده است به خاطر گرفتاریهای مسلمانان تخفیف می دهد .
و در بخش پنجم : یعنی آخرین بخش سوره ، بار دیگر دعوت به تلاوت قرآن ، و خواندن نماز و دادن زکات و انفاق فی سبیل الله و استغفار می نماید .