آیات این سوره از آغاز تاکنون درباره خلقت انسان و سپس معاد و رستاخیز او سخن می گفت ، در آیات مورد بحث روی سخن را به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) کرده ، دستورات مؤکدی برای هدایت انسانها و صبر و مقاومت در این راه به او می دهد ، در واقع این آیات راه وصول به آنهمه نعمتهای بی مانند را نشان داده است که
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 376@@@
تنها از طریق تمسک به قرآن و پیروی از رهبری چون پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و الهام گرفتن از دستورات او امکان پذیر است .
نخست می فرماید : ((مسلما ما قرآن را بر تو نازل کردیم )) (انا نحن نزلنا علیک القرآن تنزیلا) .
بعضی از مفسران ((تنزیلا)) را که به صورت مفعول مطلق در آیه فوق آمده اشاره به نزول تدریجی قرآن دانسته اند که اثر تربیتی آن روشن است ، و بعضی اشاره به عظمت مقام این کتاب آسمانی و تاءکیدی بر نزول قرآن از ناحیه خداوند ، مخصوصا با توجه به تاءکیدات دیگر که در آیه آمده (تاءکید به وسیله ((ان )) و ((نحن )) و ((جمله اسمیه ) می دانند ، و در حقیقت پاسخی است به کسانی که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را به کهانت و سحر و افترا بر خداوند متهم می کردند .
سپس پنج دستور مهم به پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) می دهد که نخستین آن دعوت به صبر و استقامت است ، می فرماید : ((اکنون که چنین است در طریق تبلیغ و اجرای احکام پروردگارت صابر و شکیبا باش )) (فاصبر لحکم ربک ) .
از مشکلات و موانع راه و کثرت دشمنان و سرسختی آنها ترس و هراسی به خود راه مده ، و همچنان به پیش حرکت کن .
قابل توجه اینکه : دستور به استقامت را (با توجه به ((فاء تفریع )) در ((فاصبر) فرع بر نزول قرآن از سوی خدا می گیرد ، یعنی چون پشتیبان تو خدا است قطعا در این راه استقامت کن ، و تعبیر به ((رب )) اشاره لطیف دیگری به همین معنی است .
و در دومین دستور پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را از هر گونه سازش با منحرفان بر حذر داشته می گوید : ((از هیچ گنهکار و کافری از آنها اطاعت مکن )) (و لا تطع منهم اثما او کفورا) :
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 377@@@
در حقیقت این حکم دوم تاءکیدی است بر حکم اول چرا که جمعیت دشمنان تلاش می کردند که از طرق مختلف پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) را در مسیر باطل به سازش بکشانند ، چنانکه نقل شده که ((عتبة بن ربیعه )) و ((ولید بن مغیره )) به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) می گفتند از دعوت خود باز گرد ، ما آنقدر ثروت در اختیار تو می گذاریم که راضی شوی ، و زیباترین دختران عرب را به همسری تو در می آوریم ، و پیشنهادهای دیگری از این قبیل ، و پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) به عنوان یک رهبر بزرگ راستین باید در برابر این وسوسه های شیطانی ، یا تهدیداتی که بعد از بی اثر ماندن این تطمیعات عنوان می شود ، صبر و استقامت به خرج دهد ، نه تسلیم تطمیع گردد ، و نه تهدید .
درست است که پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) هرگز تسلیم نشد ، ولی این تاءکیدی است بر اهمیت این موضوع در مورد آن حضرت (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و سرمشقی است جاودانی برای سایر رهبران راه خدا .
گرچه بعضی از مفسران ((آثم )) را به ((عتبة بن ربیعه )) و ((کفور)) را به ((ولید بن مغیره )) یا ((ابوجهل )) که هر سه از مشرکان عرب بودند تفسیر کرده اند ، ولی روشن است که ((آثم )) (گنهکار) و ((کفور)) (کافر و کفران کننده ) مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که همه مجرمان و مشرکان را شامل می گردد ، هر چند این سه نفر از مصداقهای روشن آن بودند . این نکته نیز قابل توجه است که ((آثم )) مفهوم عامی دارد که ((کفور)) را نیز شامل می شود ، بنابراین ذکر ((کفور)) از قبیل ذکر خاص بعد از عام و برای تاءکید است .
ولی از آنجا که صبر و استقامت در برابر هجوم این مشکلات عظیم کار آسانی
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 378@@@
نیست ، و پیمودن این راه را دو توشه خاصی لازم دارد ، در آیه بعد می افزاید :
((نام پروردگارت را هر صبح و شام به یاد آور)) (و اذکر اسم ربک بکرة و اصیلا) .
((و شبانگاه برای او سجده کن ، و مقدار زیادی از شب او را تسبیح گوی )) (و من اللیل فاسجد له و سبحه لیلا طویلا) .
تا در سایه آن ((ذکر)) و این ((سجده )) و ((تسبیح )) ، نیروی لازم و قدرت معنوی و پشتوانه کافی برای مبارزه با مشکلات این راه فراهم سازی .
((بکرة )) (بر وزن نکته ) به معنی آغاز روز است و ((اصیل )) نقطه مقابل آن یعنی شامگاهان و آخر روز است .
بعضی گفته اند اطلاق این واژه بر آخر روز با توجه به اینکه از ماده ((اصل )) گرفته شده ، به خاطر آن است که آخر روز اصل و اساس شب را تشکیل می دهد .
از بعضی از تعبیرات استفاده می شود که ((اصیل )) گاه به فاصله میان ظهر و غروب اطلاق می گردد (مفردات راغب ) .
و از بعضی دیگر بر می آید که ((اصیل )) به اوائل شب نیز گفته می شود ، زیرا که آن را به ((عشی )) تفسیر کرده اند و ((عشی )) آغاز شب است چنانکه نماز مغرب و عشا را ((عشائین )) می گویند ، حتی از بعضی کلمات استفاده می شود که ((عشی )) از زوال ظهر تا صبح فردا را نیز شامل می شود .**مفردات راغب***
ولی با توجه به اینکه ((اصیل )) در آیه شریفه در مقابل ((بکرة )) (صبحگاهان ) قرار گرفته ، و بعد از آن نیز سخن از عبادت شبانه به میان آمده ، روشن می شود
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 379@@@
که منظور همان طرف آخر روز است .
به هر حال این دو آیه در حقیقت بیانگر لزوم توجه شبانه روزی و مستمر به ذات مقدس پروردگار است .
بعضی آنرا به خصوص نمازهای پنجگانه ، یا به اضافه نماز شب ، یا خصوص نماز صبح و عصر و مغرب و عشا تفسیر کرده اند ، ولی ظاهر این است که این نمازها مصداقهائی از این ذکر مستمر الهی ، و تسبیح و سجده در پیشگاه مقدس اوست .
تعبیر به ((لیلا طویلا)) اشاره به این است که مقدار زیادی از شب را تسبیح خدا کن ، در حدیثی از امام علی بن موسی الرضا (علیه السلام ) در تفسیر آن آمده که در پاسخ این سؤال که منظور از این تسبیح چیست ؟ فرمود : منظور نماز شب است ! .**(مجمع البیان) جلد10 صفحه 413***
ولی بعید نیست که این تفسیر نیز از قبیل بیان مصداق روشن باشد ، چرا که نماز شب در تقویت روح ایمان ، و تهذیب نفوس ، و زنده نگهداشتن اراده انسان در طریق اطاعت خدا ، تاءثیر فوق العاده ای دارد .
در اینجا باید به این نکته توجه داشت که دستورهای پنجگانه آیات فوق گرچه به صورت برنامه ای برای پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) ذکر شده ، ولی در حقیقت سرمشقی است برای همه کسانی که در مسیر رهبری معنوی و انسانی جامعه بشری گام بر می دارند .
آنها باید بدانند بعد از اطمینان و ایمان کامل به هدف و رسالتی که دارند لازم است صبر و استقامت پیشه کنند ، و از انبوه مشکلات راه ، وحشت نداشته باشند چرا که هدایت یک جمعیت به خصوص زمانی که در مقابل انسان افراد ناآگاه و دشمنان لجوج وجود داشته باشند ، همیشه تواءم با مشکلات عظیم بوده و هست ،
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 380@@@
و اگر صبر و استقامت رهبران نباشد هیچ رسالتی به ثمر نمی رسد .
و در مرحله بعد باید در برابر وسوسه های شیاطینی که مصداق آثم و کفورند و با انواع حیل و تزویر سعی در منحرف ساختن رهبران و پیشوایان می کنند ، تا رسالت آنها عقیم ماند ، با کمال قدرت مقاومت کنند ، نه فریب تطمیع بخورند و نه واهمه ای از تهدید به خود راه دهند .
و در تمام مراحل برای کسب قدرت روحی ، و نیروی اراده ، عزم راسخ ، و تصمیم آهنین ، هر صبح و شام به یاد خدا باشند ، و پیشانی را بر درگاهش بسایند مخصوصا از عبادتهای شبانه و راز و نیاز با او مدد گیرند که اگر این امور رعایت شود پیروزی حتمی است .
و اگر در پاره ای از مراحل مصیبت و شکستی رخ دهد در پرتو این اصول می توان آنها را جبران کرد برنامه زندگی پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) و دعوت و رسالت او سرمشق مؤثری برای رهروان این راه است .
@@تفسیر نمونه جلد 25 صفحه 381@@@