برای تسخیر دلها و نفوذ سخن حق در افکار دیگران تنها توسل به استدلالات قوی و نیرومند کافی نیست، نحوه برخورد با طرف، و شیوه بحث عمیقترین اثر را
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 309@@@
در این مرحله می گذارد، چه بسیارند کسانی که در بحثها دقیق و موشکاف، و بر مسائل علمی مسلط و آگاهند، اما چون از شیوه ((جدال احسن)) و بحثهای سازنده آگاه نیستند کمتر در گفتگو با دیگران موفق به نفوذ در قلب آنها می شوند .
حقیقت این است که اقناع ((عقل و فکر)) به تنهائی کافی نیست، باید عواطف نیز اقناع گردد که نیمی از وجود انسان را تشکیل می دهند .
به تعبیر دیگر نفوذ در مرحله ((خود آگاه)) روح انسان به تنهائی کفایت نمی کند باید در مرحله ((ناآگاه)) که بخش مهم روح را تشکیل می دهد نیز نفوذ کرد .
از بررسی حال پیامبران مخصوصا حال پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) و ائمه هدی (علیهم السلام) بخوبی استفاده می شود که این بزرگواران برای تحقق بخشیدن به اهداف تبلیغی و تربیتی خود از اخلاق اجتماعی و اصول روانشناسی و انسانیترین شیوه های نفوذ در قلبها استفاده می کردند .
طرز برخورد آنها با مردم چنان بود که به سرعت آنها را به سوی اهداف خود جلب و جذب می کردند، گرچه بعضی میل دارند به این امور همیشه جنبه اعجاز دهند اما چنین نیست، اگر ما هم سنت و روش و شیوه بحث آنها را در برخورد با دیگران به کار بندیم به سرعت می توانیم در آنها اثر بگذاریم و در اعماق جانشان نفوذ کنیم .
قرآن با صراحت به پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) می گوید: فبما رحمة من الله لنت لهم و لو کنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولک، ((به خاطر رحمت الهی است که نسبت به آنها نرمخو شده ای که اگر خشن و سنگدل بودی از اطراف تو پراکنده می شدند)) (آل عمران - 159) .
بسیار دیده شده است که بعضی بعد از ساعتها بحث و گفتگو نه تنها پیشرفتی در مذاکرات خود حاصل نمی کنند بلکه طرف را در عقیده باطل خویش را سختر
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 310@@@
و متعصبتر می بیند، دلیل آن این است که از روش جدال به احسن استفاده نشده است .
خشونت در بحث، برتری جوئی، تحقیر طرف مقابل، اظهار کبر و غرور، عدم احترام به افکار دیگران، و عدم صمیمیت در بحثها همه از اموری است که باعث شکست انسان در بحث می شود، لذا در مباحث اخلاق اسلامی بحثی تحت عنوان تحریم ((جدال)) و ((مراء)) می بینیم که منظور از آن بحثهائی است که در آن روح حقجوئی و حقطلبی نباشد، بلکه هدف از آن پرخاشگری و برتریطلبی و به کرسی نشاندن سخن خویش است!
تحریم جدال و مراء گذشته از جنبه های معنوی و اخلاقی، برای همین است که در اینگونه بحثها هرگز پیشرفت فکری حاصل نمی شود .
تحریم ((جدال)) و ((مراء)) به هم نزدیک است ولی دانشمندان اسلامی میان آنها فرقهائی گذارده اند: ((مراء)) به معنی اظهار فضل و کمال است، و ((جدال)) به منظور تحقیر طرف مقابل .
جدال به حملات ابتدائی در بحث گفته می شود ولی ((مراء)) به حملات دفاعی .
((جدال)) در مسائل علمی است و مراء اعم است (البته تضادی در میان این تفسیرها وجود ندارد) .
به هر حال مجادله و بحث با دیگران گاهی ((جدال به احسن)) است و آن بحثی است که شرایطی که در بالا گفتیم دقیقا در آن رعایت شود، و گاهی به غیر احسن است و آن در صورتی است که امور بالا به دست فراموشی سپرده شود .
این گفتار را با ذکر چند روایت گویا و آموزنده پایان می دهیم .
در حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) می خوانیم، لایستکمل عبد حقیقة الایمان حتی بدع المراء و ان کان محقا: ((هیچکس حقیقت ایمان را به طور
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 311@@@
کامل درک نمی کند مگر اینکه ((مراء)) را ترک گوید، هر چند حق با او باشد)) .**سفینة البحار ماده مرأ.***
در حدیث دیگری می خوانیم که پیامبر خدا ((سلیمان)) به فرزندش گفت، یا بنی ایاک و المراء، فانه لیست فیه منفعة، و هو یهیج بین الاخوان العداوة، ((پسرم! از جدال بپرهیز، زیرا نه تنها سودی در آن نیست، بلکه آتش دشمنی را میان برادران شعلهور می سازد)) .**احیاء العلوم.***
و نیز از پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نقل شده است که فرمود: ما ضل قوم بعد ان هداهم الا اوتوا الجدال، ((هیچ گروهی پس از هدایت گمراه نشدند مگر اینکه از راه جدال و بحثهای پرخاشگرانه و برتریجویانه، که حقیقت در آن دنبال نمی شود وارد شدند)) .**همان***