معروف این است که این سوره در مکه نازل شده است، بنابراین محتوای کلی و خطوط اصلی آن همان محتوا و خطوط سوره های مکی است .**به (تاریخ القرآن) ابو عبدالله زنجانی، و فهرست (ابن ندیم) و کتب تفسیر مراجعه شود.***
گرچه بعضی از مفسران آیه 85 این سوره، یا آیه 52 تا 55 را استثناء کرده اند و معتقدند که اولی در ((جحفه)) (سرزمینی است میان مکه و مدینه) و پنج آیه دیگر در مدینه نازل شده است، ولی دلیل روشنی بر گفته آنان در دست نیست . شاید محتوای آیات پنجگانه که سخن از اهل کتاب می گوید، و اهل کتاب بیشتر ساکن مدینه بودند، سبب چنین تصوری شده است، در حالی که چنین نیست که قرآن در مکه، تنها سخن از مشرکان بگوید، بخصوص که اهل مکه و مدینه رفت و آمد فراوانی با هم داشتند .
البته شان نزولی برای آیات 52 تا 55 ذکر کرده اند که تناسب با مدنی بودن آن دارد و بخواست خدا در جای خود از آن بحث خواهیم کرد .
آیه 85 که سخن از بازگشت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) به موطن اصلی یعنی مکه می گوید هیچ مانعی ندارد به هنگام هجرت و خروجش از مکه در نزدیکی این سرزمین مقدس نازل شده باشد، چرا که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) به سرزمین مکه که حرم امن خدا
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 4@@@
و مرکز خانه توحید بود عشق می ورزید، و خداوند در این آیه به او بشارت می دهد که سرانجام تو را به این شهر باز می گردانم .
بنابراین آیه مزبور نیز می تواند مکی باشد، و به فرض که در سرزمین ((جحفه)) نازل شده باشد آن نیز به مکه از مدینه نزدیکتر است .
بنابراین نمی توان در تقسیم دوگانه آیات به ((مکی)) و ((مدنی)) جائی برای این آیه ((85)) در غیر آیات ((مکی)) باز کرد .
آری این سوره در مکه نازل شده است، در شرائطی که مؤمنین در چنگال دشمنان نیرومندی گرفتار بودند، دشمنانی که هم از نظر جمعیت و تعداد، و هم قدرت و قوت بر آنها برتری داشتند، این اقلیت مسلمان، چنان تحت فشار آن اکثریت بودند، که جمعی از آینده اسلام بیمناک و نگران به نظر می رسیدند .
از آنجا که این حالت شباهت زیادی به وضع بنی اسرائیل در چنگال فرعونیان داشت، بخشی از محتوای این سوره را داستان ((موسی)) و ((بنی اسرائیل)) و ((فرعونیان)) تشکیل می دهد، بخشی که در حدود نیمی از آیات این سوره را در برمی گیرد .
مخصوصا از زمانی سخن می گوید که موسی طفل ضعیف شیرخواری در چنگال فرعونیان بود، اما آن قدرت شکست ناپذیری که بر سراسر عالم هستی سایه افکنده این طفل ضعیف را در دامان دشمنان نیرومندش بزرگ کرد، و سرانجام آنقدر قدرت و قوت به او بخشید که دستگاه فرعونیان را در هم پیچید و کاخ بیدادگریشان را واژگون ساخت .
تا مسلمانان به لطف پروردگار و قدرت بی انتهای او دلگرم باشند، و از فزونی جمعیت و قدرت دشمن، هراسی به خود راه ندهند .
آری بخش اول این سوره را همین تاریخچه پر معنی و آموزنده تشکیل می دهد، و مخصوصا در آغازش نوید حکومت حق و عدالت را برای مستضعفین
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 5@@@
و بشارت در هم شکستن شوکت ظالمان را بازگو می کند، بشارتی آرامبخش و قدرت آفرین .
می گوید بنی اسرائیل تا آن زمان که رهبر و پیشوائی نداشتند و در زیر چتر ایمان و توحید قرار نگرفته بودند و فاقد هرگونه حرکت و تلاش و کوشش منسجم و متحدی بودند زنجیر اسارت و بردگی را در گردن داشتند، اما به هنگامی که رهبر خود را یافتند و قلب خود را به نور علم و توحید روشن نمودند، چنان بر فرعونیان تاختند که حکومت را برای همیشه از دست آنها بیرون آورده و بنی اسرائیل را آزاد نمودند .
بخش دیگری از این سوره را داستان ((قارون)) آن مرد ثروتمند مستکبر را که تکیه بر علم و ثروت خود داشت بازگو می کند که بر اثر غرور، سرنوشتی همچون سرنوشت فرعون پیدا کرد .
او در آب فرو رفت و این در خاک، او تکیه بر قدرت نظامی و حکومت داشت و این تکیه بر ثروت .
تا روشن شود نه ((ثروتمندان مکه)) و نه ((قدرتمندان مشرک)) در آن سرزمین و نه بازیگران سیاسی آن محیط توانائی دارند که در برابر اراده الله که به پیروزی ((مستضعفان)) بر ((مستکبران)) تعلق گرفته کمترین مقاومتی نشان دهند .
این بخش در اواخر سوره آمده است .
و میان این دو بخش درسهای زنده و ارزنده ای از توحید و معاد، و اهمیت قرآن، و وضع حال مشرکان در قیامت، و مساءله هدایت و ضلالت، و پاسخ به بهانه جوئیهای افراد ضعیف، آمده است که در حقیقت نتیجه ای است از بخش اول و مقدمه ای است برای بخش دوم .
@@تفسیر نمونه جلد 16 صفحه 6@@@