نمازگزار، باید برای انجام این عبادت، کسب طهارت کند، گاهی با وضو یا غسل، و در شرایطی هم تیمّم میکند. وضو جزء ایمان است و به تعبیر امام باقر علیه السلام نماز بدون وضو، نماز نیست: «لا صَلاة اِلاّ بِطَهُورٍ»**وسائلالشیعه، ج 1، ص 256.*** و در برخی روایات، از وضو به عنوان «کلید ایمان» و «نصف ایمان» تعبیر شده است.**محجّةالبیضاء، ج1، ص281.***
امام رضا علیه السلام بیان جالبی درباره وضو دارد و میفرماید:
1- «لاِنْ یَکُونَ الْعَبْدُ طاهِراً اِذا قامَ بَیْنَ یَدَیِ الْجَبّارِ عِنْدَ مُناجاتِهِ» وضو، یک ادب در برابر خداست تا بنده، هنگام نماز، وقتی در برابر خداوند میایستد پاک باشد.
2- «نَقّیِاً مِنْ الادْناسِ وَالنّجاسَةِ» از آلودگیها وپلیدی، پاکیزه باشد.
3- «مَعَ ما فیهِ مِنْ ذِهابِ الکَسَلِ وَ طَرْدِ الْنُّعاسِ» به علاوه، در وضو، از بین رفتن کسالت و طرد خواب آلودگی (و ایجاد نشاط) است.
4- «وَ تَزْکِیَةِ الْفُؤادِ لِلْقیِامِ بِیْنَ یَدَیِ الجَبّار»**وسائلالشیعه، ج 1، ص 257.*** و دل و روح را آماده ایستادن در برابر پروردگار میسازد.
امام در این حدیث شریف، به همه ابعاد جسمی و روحی وضو، یعنی نظافت و پاکی و آمادگی روح و کسب نشاط عبادت و پدید آوردن زمینه معنوی عبادت اشاره فرموده است.
مرحوم فیض کاشانی میگوید:
یکباره برخاستن از مادیّت و کوچ به معنویت مشکل است، ولی وضو گرفتن، انسان را کمکم آماده میسازد.**محجةالبیضاء، ج 1، ص 281.***
وضو در هر حال
نورانیّت و صفای باطنی که در سایه وضو پدید میآید، بسیار ارزشمند است. از این رو، در روایات، تأکید شده که انسان همواره با وضو باشد، وضو به نور تشبیه شده**قصارالجمل، ج 1، ص 311.*** و خوابیدن با وضو همچون احیاء و شب زندهداری به حساب آمده است.**وسائلالشیعه، ج 1، ص 266.***
برای دعا، تلاوت قرآن، زیارت و بسیاری از کارهای نیک و عبادی، سفارش به داشتن وضو شده است.**توضیح المسائل، بخش وضو.*** بدون وضو، دست زدن به آیات قرآن و نامهای خدا و پیامبر و ائمه علیهم السلام ممنوع است.**توضیح المسائل، بخش وضو.*** حتی اگر نام خدا به صورتهای مختلف و آرم نهادها و مؤسسات درآید، (مثل آرم جمهوری اسلامی) همین حکم را دارد.
وضو، بمنزله اجازه ورود به حضور پروردگار است و برای قسمتهای مختلف آن هم دعاهای خاصّی در کتب بیان شده است. مسائل وضو بسیار است که در این مجموعه نمیگنجد. ولی ناگفته نماند که مصرف آب در وضو، اگر به حدّ اسراف برسد حرام است. رسولخدا صلی الله علیه و آله فرموده است: «اَلْوُضوءُ مُدٌّ وَالْغُسْلُ صاعٌ وَ سَیَأتی اَقْوامٌ یَستقِلّونَ ذلِک فَاُولِئکَ علی خِلافِ سُنَّتی»**محجةالبیضاء، ج 1، ص 301.***
برای وضو ده سیر آب و برای غسل، سه کیلو آب کافی است. ولی افرادی در آینده میآیند که این مقدار را کم میشمارند و آب زیاد مصرف خواهند کرد که آنها بر خلاف راه من میروند.
طهارت برای نماز، مراحلی دارد:
1- طهارت ظاهر از نجاسات و آلودگیها.
2- طهارت اعضا از گناهان و جرائم.
3- طهارت روح از مفاسد اخلاقی.**محجةالبیضاء، ج 1، ص 281.*** آنگونه که در دعاها میخوانیم: «الهی طَهّر قلبی من الشرک» خدایا دلم را از شرک، پاک ساز. وقتی در نماز، لازم باشد که لباس و بدن از آلودگیها پاک باشد، آیا لازمتر آن نیست که دل و جان، از کبر و ریا و حسد و کینه هم پاک باشد؟ و آیا دوگانگی ظاهر از باطن، نوعی نفاق نیست؟
غسل
گاهی برای کسب طهارت، باید غسل کرد. از جمله موارد آن جنابت است و باید طبق دستوری که مراجع تقلید در کتابهای توضیحالمسائل خود بیان کردهاند، تمام بدن شستشو داده شود. بعضی احادیث میرساند در جنابت، همه اندام انسان تحریک میشود، «منْ تَحْتِ کُلِّ شَعْرٍ...»**محجةالبیضاء، ج 1، ص 308 و عیون اخبارالرضا، ج 2، ص 105. ***و شاید بهمین خاطر باشد که در غسل باید همه بدن شسته شود. شاید این احادیث، اشاره به فعالیّت اعصاب سمپاتیک در هنگام جنابت باشد که این اعصاب در تمام بدن وجود دارد و فعالیّت میکند.
تیمّم
وقتی آب برای وضو یا غسل نبود، یا وقت برای وضو و غسل کم بود، یا مصرف آب برای سلامتی انسان ضرر داشت، یا قیمت آب، در حدّ غیر قابل تحملّی گران بود، یا آب را برای آشامیدن و حفظ جان لازم داشتیم، در اینگونه موارد باید تیمّم کرد. یعنی طبق دستوری که در رسالهها آمده، دستها را بر خاک پاک زد و بر پیشانی و پشت دستها کشید. آن هم خاکی که پاک و بهداشتی باشد، نه از هر خاک آلودهای! در حدیثی میخوانیم که حضرت علی علیه السلام از تیمّم کردن بر خاکهای کنار کوچهها (که معمولاً آلوده است) نهی فرمود.**«نهی امیرالمؤمنین اَنْ یتیمّم الرّجُل بترابٍ من اثر الطریق». وسائلالشیعه، ج3، ص349.***