از آفتهای بزرگ عبادت، «غرور» و عُجب است.
چگونه میتوان آنرا درمان کرد، یا به آن گرفتار نشد؟
توجّه به نکات زیر، حالت پیشگیری یا درمان نسبت به این آفت تباه کننده نماز و سایر عبادتها دارد:
1- آیا واقعاً عبادت کردهایم؟
گاهی انسان در «جهل مرکب» است و میپندارد که به عبادت خدا مشغول است در حالیکه به بیراهه میرود و کارهای خود را بیش از حدّ بها میدهد. گاهی کارهای ناپسند، در نظر انسان «کار نیک» جلوه میکند و ابلیس نیز در این زمینه، فعّال است.
قرآن در آیاتی چند به این «تزیین عمل سوء» اشاره دارد. از جمله در این آیهها: «أَفَمَن زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ فَرَءَاهُ حَسَناً»**فاطر، آیه 8.*** و«الَّذِینَ ضَلَّ سَعْیُهُمْ فِی الْحَیَوةِ الدُّنْیَا وَهُمْ یَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ یُحْسِنُونَ صُنْعاً»**کهف، آیه 104.*** و «زُیِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمَلِهِمْ»**توبه، آیه 37.***
2- آیا عبادتهای ما قبول شده است؟
در بحث شرایط و نشانههای قبولی عبادت، خواهید خواند که ارزش مهمّ عبادتها و نماز به قبولی آنهاست و خداوند از بندگان شایسته و اهل تقوا عبادت را میپذیرد و انفاق و صدقات را قبول میکند.**مائده، آیه 27 و توبه، آیه 53.***
انسانی که به قبولی عبادت مطمئن نیست، چرا مغرور به آن شود؟...
3- آیا عبادتهای ما تباه نشده است؟
برخی از گناهان است که نماز و عبادتهای یک عمر را «حبط» و تباه میکند و افراد، از بازار عمل، تهیدست برمیگردند. نماز و عباداتی که همراه با برخی معصیتهاست، آیا از حبط شدن به سلامت گذشته است تا به آنها دل خوش کنیم؟**مراجعه شود به آیات: هود 16 و فرقان 23.***
4- آیا حُسن عاقبت خواهیم داشت؟
بسیارند آنانکه گرفتار فرجام بد و عاقبت سوء شدند. حُسن عاقبت و عاقبت بخیری نعمت بزرگی است که اولیاء خدا همواره از خداوند میطلبیدهاند. حضرت یوسف از خدا خواسته که: مرا مسلمان بمیران «وَ تَوَفَّنِی مُسْلِماً»**یوسف، آیه 101.***
قرآن میگوید: خردمندان، یکی از خواسته هایشان از خدا آنست که آنان را با نیکان بمیراند. «وَتَوَفَّنَا مَعَ الْأَبْرَارِ»**آل عمران، آیه 193.***
درخواست هدایت به «صراط مستقیم»، دعا به تداوم این راه است و قرآن در چند جا عاقبت را از آنِ اهل تقوا میشمارد: «وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقینَ»**اعراف، آیه 128، هود 49، قصص 83.***
مگر شیطان با آنهمه عبادت، از محضر خدا رانده نگشت؟ مگر افرادی پس از یک عمر نماز و عبادت، در بدترین وضع روحی و عملی و گمراهی از دنیا نرفتند؟ پس نباید به وضع فعلی مغرور شد!
5 - مقایسه عبادتها و نعمتها
ما هر چه داریم از خداوند است. نعمتِ سلامتی، اعضاء، امکانات و رزق، همه از الطاف خداوند میباشد. توفیق عبادت هم از اوست. سراپا غرق در نعمتهای اوییم، او برای آنکه مارا به سعادت برساند، دعوت میکند، راهنما میفرستد، تشویق میکند، وسیله میدهد، مارا در هر مکان و زمان و شرایط و سنّ و وضعی که هستیم به حضور میپذیرد، فراریان را هم قبول میکند، از تکرار درخواست و حضور خسته نمیشود، از پذیرایی کم نمیکند، عبادتهای ناقابل را هم میپذیرد و گران هم میخَرَد، عیوب را میپوشاند و صدها لطف و انعام دیگر.
آیا عبادت ما در مقابل نیکیهای او به چه حسابی میآید؟ «وَ ما قَدرُ اَعْمالنا فی جَنْبِ نَعْمائِکَ؟»
6- مقایسه عبادتها و غفلتها
آیا عبادت ما بیشتر است، یا غفلت و گناه ما؟ قرآن بارها گفته است: «فَاَیْنَ تَذهَبُون؟» **تکویر، آیه 26.*** به کجا میروید؟ کجا نماز و عبادت ما میتواند جبران کننده لحظات غفلت و نافرمانی و کوتاهیها و سهل انگاریها و بی اعتناییهای ما باشد؟
امام سجاد علیه السلام در دعایی میگوید: «وَلَسْتُ اَتَوسَّلُ اِلَیْکَ بِفَضْلِ نافِلَةٍ مَعَ کَثیرِ ما اَغْفَلْتُ مِنْ وَظایفِ فُرُوضِکَ وَ تَعَدَّیْتُ عَنْ مَقاماتِ حُدُودِکَ...؟»**صحیفه سجادیه، دعای بعد از نماز شب.***
خدایا! من با این همه غفلت از واجبات و تعدّی از مرزها و حریم شکستنها، چگونه به وسیله نافلهها و مستحبّات، به سوی تو راه یابم؟
7- مقایسه عبادتها و نیازها
عبادتها، توشه راه آخرتِ ماست. راهی دراز و دشوار در پیش داریم. آیا این عبادتها، کفاف آن همه راه و برآوردن آن همه نیاز مارا میکند؟
مگر ناله علی علیه السلام بلند نیست که: آه... از کمیِ توشه و دوریِ راه «آهْ مِنْ قِلَّةِ الزّادِ...» ما، بیش از دنیا، در عقبههای بعدی، در قبر، برزخ، محشر و آخرت، به خدا و انعام او نیازمندیم. آیا این عبادتها، تأمین کننده آن نیازها میباشد؟
ابودرداء، میگوید: در مسجد پیامبر، درباره اعمال اهل بدر و رضوان گفتگو بود. من گفتم: عبادت و ورع علی علیه السلام از همه بیشتر است. وقتی این سخن بر آنان گران آمد، این خاطره را که خود، شاهد آن بودم نقل کردم:
شبی علی علیه السلام را دیدم که در نخلستان پنهان شد. او را تعقیب کردم ولی از نظرم ناپدید گشت. فکر کردم به خانه رفت. ولی... صدای ناله او را میشنیدم که میگفت: خدایا!... آه از آن گناهی که من فراموشش کردهام ولی تو به حسابم نوشتهای،... آه از آتشی سوزان و... آنقدر گریست که بیهوش و بی حرکت شد. فکر کردم از دنیا رفته است. به خانه زهرا علیها السلام رفتم تاخبر دهم، فرمود: این حالت، از خوف خدا برای علی علیه السلام پیش میآید. سپس، آبی آوردیم وعلی علیه السلام به هوش آمد ومن نیز میگریستم. وقتی به هوش آمد، گفت: ای ابودرداء! چگونه مرا میبینی، آنگاه که در قیامت، مرا به سوی حساب، فرا خوانند و گنهکاران به عذاب خدای یقین کنند.**بحارالانوار، ج 41، ص 12.***
آری، غرور به عبادتهای ناچیز، در مقابل وسعت نیاز ما به رحمت پروردگار، نشان غفلتی دیگر است.
8 - مقایسه عبادت خود با عبادت اولیاء خدا
عبادات ناچیز ما، در مقایسه با عبادتهای اولیاء اللّه، به راستی که اندک است. با آنکه آنان، معصوم بودند و در عبادت و نیایش و بندگی، سرآمد عصر خویش و همه دورانها به حساب میآمدند، امّا آنهمه اهل توجّه به پروردگار و عبودیّت در آستان او بودند. ما که سراپا نقص و عجز و نیازیم، باید بسی بیشتر عبادت کنیم. توجّه و شناخت نسبت به عبادت اولیاء خدا، مارا از مغرور شدن به نماز و دعایمان باز میدارد. اینک به چند نمونه اشاره میکنیم:**در بحث «نمازهای معصومین» به نمونههای دیگری اشاره شده است، مراجعه کنید.***
1- پیامبر خدا صلی الله علیه و آله بسیار عبادت میکرد و خود را به مشقّت میانداخت، تا آنکه این آیه نازل شد: «طَه . مَآ أَنزَلْنَا عَلَیْکَ الْقُرْءَانَ لِتَشْقَی »**طه: آیه 1 و 2. حدیث از بحارالانوار، ج 16، ص 202، تفسیر نورالثقلین، ج 3، ص 366.***
ای پیامبر! ما قرآن را بر تو نازل نساختیم که خود را به مشقّت بیفکنی!
2- امام مجتبی علیه السلام میفرماید: «ما کانَ فی الدُّنْیا اَعْبَدُ مِنْ فاطِمَة علیها السلام ، کانَت تَقُومُ حَتَّی تَتَوّرَم قَدَماها»**بحارالانوار، ج 43، ص61.***
عابدتر از حضرت فاطمه علیها السلام کسی در دنیا نبود. آنقدر به عبادت میایستاد تا قدم هایش ورم میکرد.
3- امام باقر علیه السلام میفرماید:
امام زین العابدین علیه السلام در شب و روز، هزار رکعت نماز میخواند، آنگونه که امیرالمؤمنین علیه السلام انجام میداد، وی پانصد نهال نخل داشت که پای هر نخلی دو رکعت نماز میخواند.**بحارالانوار، ج 46، ص 64.***
4- امام باقر علیه السلام نقل میکند:
وارد شدم، پدرم را دیدم که پایش ورم کرده، رنگش متغیّر، چشمانش سرخ، پیشانیاش نشان سجده دارد، به گریه افتادم. وقتی متوجّه من شد، فرمود: فلان نوشته را بیاور!
در آن نوشته، از عبادتهای علی علیه السلام کمی برایم خواند و کنار گذاشت و فرمود: چه کسی میتواند همچون علی علیه السلام عبادت کند؟**بحارالانوار، ج 46، ص 75.***
5 - امام کاظم علیه السلام در زندان، گاهی از صبح تا ظهر را به یک سجده میگذراند، و چنان سینه به زمین میچسباند، که گویی پارچهای بر زمین افتاده است.**بحارالانوار، ج 48، ص 107.***
وقتی بزرگان معصوم ما چنیناند و همواره به قصور خویش در عبادت اعتراف دارند و زبانشان به «ما عبدناک حق عبادتک» گویاست، دیگر چه جای غرور و خودپسندی، نسبت به آنچه بنام «عبادت» انجام میدهیم: میان عبادتِ ما و عبادت اولیاء خدا «تفاوت از زمین تا آسمان است» پس چرا مغرور شدن؟