وقتی سخن از راه راست است، راههای غیر مستقیم هم مطرح میشود. اگر شناختی به این «بیراهه»ها پیدا کنیم، «راه» را هم بهتر خواهیم شناخت. فهرستی از راههای غیر مستقیم از این قرار است:
راههای غیر مستقیم
1- راه هوسها، که هنگام غضب و شهوت و طوفان غرائز پیش میآید.
2- راه هوسهای دیگران.
3- راه افراط و تفریطها و یکسونگریها.
4- راه وسوسههای شیطانی و جلوههای آن.
5 - راه طاغوتها، که انسانها را با تهدید و تطمیع، به آن میکشند.
6- راه دنیاطلبی، که انسان بخاطر مال و مقام، به فکر راضی کردن این و آن افتد.
7- راههای بدون برهان و منطق و بر اساس موج و جوّ کاذب.
8 - راهی که انسان، بی فکر و مشورت و تجربه برگزیده است.
9- راهی که روندگان را به هلاکت کشانده است (راهمغضوبان وگمراهان)
10- راه سلیقهها و آراء شخصی و عادتهای نابجا.
پس راه مستقیم کدام است؟
راه خدا: «إِنَّ رَبّی عَلَی صَرَ طٍ مُّسْتَقِیمٍ»**هود، آیه 56.***
راه انبیاء: «إِنَّکَ عَلَی صِرَطٍ مُّسْتَقِیمٍ»**زخرف، آیه 43.***
راه عبودیت و پرستش: «وَأَنِ اعْبُدُونِی هَذَا صِرَطٌ مُّسْتَقِیمٌ»**یس، 62.***
راه رهبران معصوم: امام صادق علیه السلام فرمودند: «واللّه نحنُ الصّراطُ المُستَقیم»**نورالثقلین، ج 1، ص 17.***
راه پیوند وتمسّک به خدا وقانون او: «وَمَنْ یَعْتَصِمْ بِاللَّهِ فَقَدْ هُدِیَ»**آل عمران، آیه 101.***
چند تذکّر
1- راه مستقیم، نسبت به اشخاص، زمانها و شرایط مختلف، گاهی متفاوت میشود. یکجا سکوت است، گاهی فریاد. گاهی بذل مال است، گاهی نثارجان، برای کسی تحصیل است، برای دیگری کار و... (البته نباید این سخن دستاویز فرار از مسئولیتهای دینی و اجتماعی برای رفاهطلبان شود)
2- آنان که در صراط مستقیمند و از شرایط و امکانات ویژهای برخوردارند، نباید دیگران را (که آنها هم در راه خدا، کار دیگری میکنند) مورد انتقاد و عیبجویی قرار دهند. چرا که راههای رسیدن به رضای خدا بسیار است و درجات اعمال افراد، متفاوت میباشد و چه بسا همه، زیر یک پرچم، با مرکبهای مختلف، صراط مستقیم را طی کنند.
3- بودن در صراط مستقیم، اگر مهمّ است، مهمتر از آن، استمرار حرکت در راه راست است. زیرا انسانها در معرض لغزش و انحرافند و در حدیثی از علی علیه السلام در معنای این آیه، آمده که یعنی: آینده عمر ما را نیز، راه مستقیم قرار بده.**تفسیر نمونه، به نقل از تفسیر صافی.***
4- انسان در عالیترین درجه تکامل (حتی عصمت هم) باید از خداوند، راه مستقیم را بطلبد، زیرا این راه، دارای درجاتی است و مثل نور و علم و حرکت، قابل تکامل و افزایش است. قرآن در مورد هدایت افزونتر برای هدایت یافتگان، میفرماید: «وَیَزِیدُ اللَّهُ الَّذِینَ اهْتَدَوْاْ هُدیً»**مریم، آیه 76.***
و در اوّل دعای مکارمالاخلاق هم، امام سجاد علیه السلام از خداوند میطلبد که ایمان ویقین وخواسته وهدف را به کاملترین و عالیترین نوع و درجه برساند.
5 - تشخیص صراط مستقیم دشوار است و حرکت در آن، همچون عبور از راهی باریک و لغزنده و باریکتر از مو و برندهتر از شمشیر است. بیشتر مردم، یا در تشخیص آن دچار گمراهی میشوند، یا در پیمودن آن، به انحراف کشیده میشوند. یکی در عقاید، منحرف میشود، دیگری در عمل، بیراهه میرود. یکی «جبری» میشود، دیگری «تفویضی» میگردد، یکی از رهبران معصوم را تا حد خدایی بالا میبرد و غلّو میکند،**مثل آنان که حضرت عیسی علیه السلام و حضرت علی علیه السلام را خدا میدانند.*** یکی آنان را در حدّ انسانهای عادی و حتی مجنون و ساحر میشمارد.
یکی زیارت امامان و شهیدان را شرک میداند.**همچون وهابیها.*** دیگری حتّی به درخت و سیمان، ریسمان میبندد و حاجت میطلبد، یکی در دنیا غرق میشود، دیگری رهبانیّت برمیگزیند. یکی آنقدر خرج میکند که خود، به فقر گرفتار میشود، دیگری دچار بخل میگردد. یکی از فرط غیرت، حتّی نام همسرش را نمیبرد، دیگری زنش را بی حجاب به خیابان میفرستد.
اسلام، مردم را به راه راست و صراط مستقیم دعوت میکند، که راهی میانه و طریق وسط و اعتدال در همه امور است، حتی در مورد عبادت هم، در احادیث، بابی تحت عنوان «الاقتصاد فیالعباده» (میانهروی در عبادت) مطرح است.