به جز نمازهای واجب روزانه (17 رکعت)، نمازهای دیگری هم وجود دارد که انجام آنها مستحب است و بسیار ثواب دارد و چون این نمازها، اضافه بر نماز واجب است، به آنها نافله و نوافل گفته میشود (نقل، به معنای زاید و افزون است).
تعداد رکعتهای نمازهای مستحب، دو برابر رکعات واجب، یعنی 34 رکعت است، بدین شرح:
1- نافله نماز صبح، دو رکعت، قبل از نماز صبح.
2- نافله نماز ظهر، هشت رکعت، قبل از نماز ظهر.
3- نافله نماز عصر، هشت رکعت، قبل از نماز عصر.
4- نافله نماز مغرب، چهار رکعت، بعد از نماز مغرب.
5 - نافله نماز عشاء، دو رکعت نشسته، بعد از نماز عشاء.
6- نافله شب، یازده رکعت، پیش از اذان صبح، که هشت رکعت آن «نافله شب» نام دارد، دو رکعتش به نام «شفع»، و یک رکعت دیگرش به نام «وتر» است.**در بحار الانوار، تمام جلد 84، به روایات مربوط به نمازهای مستحب اختصاص یافته و صدها حدیث در این باره نقل شده است.***
در حدیث است که: نمازهای نافله، به منزله هدیّه است و در هر صورت پذیرفته میشود.**قصارالجمل، ج 2.***
با همه تأکید و تشویقی که درباره انجام نمازهای مستحبی است، ادای آنها باید از روی علاقه و عشق باشد و انسان، بر خودش آنها را تحمیل نکند. سعی کند که ابتداء آمادگی روحی و علاقه و کشش قلبی بیابد، آنگاه به انجام آنها بپردازد.
امام رضا علیه السلام فرموده است:
دلها، گاهی اقبال و آمادگی دارند، و گاهی نه. عبادت را وقتی که دلها آماده است انجام دهید.**ان للقلوب اقبالاً وادباراً... بحارالانوار، ج 84، ص 47.***
به همین دلیل، در نمازهای مستحب، برخی ارفاقها و تسهیلاتی وجود دارد که در نمازهای واجب نیست. این آسانگیری، برای جذب بیشتر افراد است. از جمله اینکه:
1- نماز مستحب را، هم میتوان ایستاده خواند، هم نشسته.
2- در نمازمستحب، میتوان فقط سوره حمد را خواند وبه رکوع رفت.
3- در نماز مستحب، شکّ میان رکعت اوّل و دوّم، نماز را باطل نمیکند و نمازگزار میتواند تصمیم بر هر کدام بگذارد.
4- انجام کم و زیادهای اشتباهی در نماز مستحب، سجده سهو ندارد.
5 - برای نمازهای واجب، بهتر است انسان به مسجد برود ولی درباره نوافل، چنین دستوری نیست.
این سادهگیریها برای تشویق افراد به این عبادتهای سازنده است. حتی اگر نماز مستحب را کسی در وقتش نتوانست بخواند، قضای آنرا میتواند انجام دهد، که در اینصورت، طبق حدیث، خداوند به فرشتگان مباهات کرده و میفرماید: به بندهام بنگرید! چیزی را که بر او واجب نکردهام، قضا میکند! (و در حدیث دیگری افزوده شده که: شما را شاهد میگیرم که او را آمرزیدم)**بحارالانوار، ج 84، ص 43، وسائلالشیعه، ج 3، ص 56.***
در حدیثی آمده: نماز نافله، جبران کننده نواقصی است که در نمازهای واجب است.**مستدرک الوسائل، ج 1، ص 177.***
و... همچون صدقهای است که انسان میپردازد.**قصارالجمل، نافله.***
نماز شب
در میان نوافل، «نماز شب» جایگاه خاصّی دارد و تأکید فراوانی که در آیات قرآن و احادیث درباره آنست، به مراتب بیش از نمازهای دیگر مستحب است و به همین جهت، اولیاء خدا بر آن مداومت و مواظبت داشتند و به تهجّد و عبادت نیمه شب میپرداختند. تا آنجا که نماز شب را خداوند، بر بنده محبوبش حضرت محمد صلی الله علیه و آله واجب ساخته و چنین فرمان داده بود: «وَمِنَ الَّیْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نَافِلَةً لَّکَ»**اسراء، آیه 79.*** بخشی از شب را بعنوان نافله به تهجّد بپرداز و سحرخیزی کن.
قرآن، در توصیف کسانی که نیایشگران شب واهل نمازشباند، میفرماید: «الْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ»**آل عمران، آیه 17. ***استغفارکنندگان در سحرها.
«وَالَّذِینَ یَبِیتُونَ لِرَبِّهِمْ سُجَّداً وَقِیماً»**فرقان، آیه 64.*** آنان که در حال سجود و قیام، برای خدا شب زنده داری میکنند.
«کانوا قَلیلاً مِنَ اللّیلِ ما یَهْجَعُون»**ذاریات، آیه 18.*** مردان خدا، مقدار کمی از شب را میخوابیدند.
در آیه دیگر میخوانیم: مردان خدا برای انجام نیایش سحرگاهان و نماز شب، از بستر گرم فاصله میگیرند و به نماز شب مشغول میشوند، پاداش آنان، غیر از بهشت و حوریان و... چیزهایی است که خداوند برایشان ذخیره کرده که موجب روشنی دیدگانشان است: «فَلَاتَعْلَمُ نَفْسٌ مَّآ أُخْفِیَ لَهُم مِّن قُرَّةِ أَعْیُنٍ»**سجده، آیه 17.***
از این رو، نماز شب، مورد عنایت تمام انبیاء بوده**بحارالانوار، ج 84، ص 136.*** و رسول خدا چندین مرتبه حضرت علی را به نماز شب سفارش نموده و فرموده است:
«علیک بِصلاة اللیل، علیک بصلاة اللیل، علیک بصلاة اللیل»**وافی، ج 2، ص 22.*** بر تو باد، نماز شب.
و در حدیث است: «شرفُ المؤمنِ صَلاتُهُ بالَّیل»**وافی ج، 2، ص 21.*** شرف مؤمن به نماز شب اوست.
و امام صادق علیه السلام فرمود: در خانه هایی که نماز شب خوانده میشود و قرآن تلاوت میگردد، آن خانهها نزد آسمانیان، همچون ستارهها درخشانند.**وافی، ج 2، ص 22.***
گذشته از آن، سحرخیزی و استفاده از هوای مفید آن هنگام، برای بدن، نشاط آور است و در حدیث است که: «قیامُ اللیلِ مُصِحَةُ الْبَدَنِ»**وسائلالشیعه، ج 5، ص 272.*** شب زنده داری، بدن را تندرست میکند.
و در حدیث دیگری اضافه بر آثار معنوی آن، خاصیت درد زدایی برای آن بیان شده است: «... ومُطردةُ الدّاءِ عَنْ اَجْسادِکم»**وافی ج 2، ص 22.***
نماز شب، نشان عشق و محبت انسان به آفریدگار است و این علاقه، انسان را از خواب، جدا میکند و به راز و نیاز نیمه شب، با محبوب وامیدارد، و اگر آن عاشق نباشد، انسان با چه انگیزهای، در تنهایی و تاریکی، از استراحت دست بشوید و در خلوتی عارفانه، به گفتگو با معشوق بپردازد؟
در یک حدیث قدسی از قول خداوند، میخوانیم:
«کَذِبَ مَنْ رَعَمَ اَنَّهُ یُحِبُّنی فَاِذا جَنَّهُ اللَّیلُ نامَ عَنّی، اَلَیْسَ کُلُّ مُحِبٍّ یُحِبُّ خَلْوَةَ حَبیبهِ؟»**نقل از: مصباح الشریعه.***
دروغ میگوید آنکه مدّعی محبّت من است، ولی وقتی شب او را فرا میرسد، میخوابد، آیا مگر نه اینکه هر عاشقی، خلوت با معشوق را دوست دارد؟...
نماز شب، توفیقی میخواهد که آنرا هم باید از خدا طلبید.
گاهی گناهان و دروغها، سبب محرومیّت انسان از نماز شب میگردد و شیرینی عبادت و نیایش، از انسان گرفته میشود.
در حدیث است: «اِنّ الرَّجُلَ لَیَکْذِبُ الْکِذْبَة فَیُحْرَمُ بِها عَنْ صَلاةِ اللَّیْلِ»**نورالثقلین، ج 3، ص 204. ***گاهی کسی دروغ میگوید، و به همین سبب از نماز شب محروم میشود.
انسان، با تداوم نماز شب و تهجّد و عبادتهای شبانه، میتواند به مقامی از کمال و صفای نفس و قرب به خدا برسد که چشم و گوش و دستِ خدایی پیدا کند (جز حق نبیند، جز حق نشنود و جز حق، عمل نکند) و به آنجا برسد که هر دعایی کند، مستجاب گردد.**ثواب الاعمال، ص 88.***