در نخستین آیه به شخص پیغمبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) به عنوان یک الگو و پیشوا
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 458@@@
دستور می دهد : بگو : پناه می برم به پروردگار سپیده صبح که دل سیاهی شب را می شکافد (قل اعوذ برب الفلق) .
از شر تمام آنچه آفریده است (من شر ما خلق) .
از شر همه موجودات شرور، انسانهای شرور، جن و حیوانات و حوادث و پیشامدهای شر و از شر نفس اءماره .
((فلق)) (بر وزن شفق) از ماده فلق (بر وزن خلق) در اصل به معنی شکافتن چیزی و جدا کردن بعضی از بعضی دیگر است، و از آنجا که به هنگام دمیدن سپیده صبح پرده سیاه شب می شکافد، این واژه به معنی طلوع صبح، به کار رفته، همانگونه که ((فجر)) نیز به همین مناسبت بر طلوع صبح اطلاق می شود .
بعضی آن را به معنی همه موالید و تمام موجودات زنده اعم از انسان و حیوان و گیاه می دانند، چرا که تولد این موجودات که با شکافتن دانه و تخم و مانند آن صورت می گیرد از عجیب ترین مراحل وجود آنها است، و در حقیقت هنگام تولد جهش عظیمی در آن موجود رخ می دهد و از جهانی به جهان دیگری گام می نهد .
در آیه 95 انعام می خوانیم : ان الله فالق الحب و النوی یخرج الحی من المیت و مخرج المیت من الحی ((خداوند شکافنده دانه و هسته است، زنده را از مرده خارج می سازد، و مرده را از زنده)) .
بعضی نیز مفهوم فلق را از این هم گسترده تر گرفته اند، و آن را به هر گونه آفرینش و خلقت اطلاق کرده اند، چرا که با آفرینش هر موجود پرده عدم شکافته می شود و نور وجود آشکار می گردد .
هر یک از این معانی سه گانه (طلوع صبح - تولد موجودات زنده - آفرینش هر موجود) پدیده ای است عجیب که دلیل بر عظمت پروردگار و خالق و مدبر
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 459@@@
آن است، و توصیف خداوند به این وصف دارای مفهوم و محتوای عمیقی است .
در بعضی از احادیث نیز آمده که ((فلق)) چاه یا زندانی در دوزخ است، و همچون شکافی در دل جهنم خودنمائی می کند .
این روایت ممکن است اشاره به مصداقی از مصداقهای آن باشد نه اینکه مفهوم گسترده ((فلق)) را محدود کند .
تعبیر به ((من شر ما خلق)) مفهومش این نیست که آفرینش الهی در ذات خود شری دارد، چرا که آفرینش همان ایجاد است، و ایجاد و وجود خیر محض است، قرآن می گوید : الذی احسن کل شی ء خلقه ((همان خدائی که هر چه را آفرید نیکو آفرید)) (الم سجده - 7) .
بلکه شر هنگامی پیدا می شود که مخلوقات از قوانین آفرینش منحرف شوند و از مسیر تعیین شده جدا گردند، فی المثل نیش و دندان برنده حیوانات یک حربه دفاعی برای آنها است که در برابر دشمنانشان به کار می برند همانند سلاحی که ما در مقابل دشمن از آن استفاده می کنیم، اگر این سلاح به مورد به کار رود خیر است، اما اگر نابجا و در برابر دوست مصرف گردد شر است .
وانگهی بسیاری از امور است که ما در ظاهر آنها را شر حساب می کنیم ولی در باطن خیر است مانند حوادث و بلاهای بیدارگر و هشدار دهنده که انسان را از خواب غفلت بیدار ساخته و متوجه خدا می کند اینها مسلما شر نیست .
سپس در توضیح و تفسیر این مطلب می افزاید : ((و از شر هر موجود مزاحمی هنگامی که وارد می شود)) (و من شر غاسق اذا وقب) .
((غاسق)) از ماده ((غسق)) (بر وزن شفق) به گفته ((راغب)) در ((مفردات)) به معنی شدت ظلمت شب است که در همان نیمه شب حاصل می شود، و لذا قرآن مجید به هنگام اشاره به پایان وقت نماز مغرب می فرماید : الی غسق
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 460@@@
اللیل، و اینکه در بعضی از کتب لغت غسق به معنی تاریکی آغاز شب تفسیر شده، بعید به نظر می رسد، بخصوص اینکه ریشه اصلی این لغت به معنی امتلاء (پر شدن) و سیلان است، و مسلما تاریکی شب هنگامی پر و لبریز می شود که به نیمه رسد، یکی از مفاهیمی که لازمه این معنی است هجوم و حمله ور گشتن است، لذا در این معنی نیز استعمال شده .
بنابراین معنی ((غاسق)) در آیه مورد بحث یا ((فرد مهاجم)) است، یا هر ((موجود شرور)) که از تاریکی شب برای حمله کردن استفاده می کند، زیرا نه فقط حیوانات درنده و گزنده شب هنگام از لانه ها بیرون می آیند و زیان می رسانند، بلکه افراد شرور و ناپاک و پلید نیز غالبا از تاریکی شب برای مقاصد سوء خود استفاده می کنند .
((وقب)) (بر وزن شفق)) از ماده ((وقب)) (بر وزن نقب) به معنی حفره و گودال است، سپس فعل آن به معنی ورود در گودال به کار رفته، گوئی موجودات شرور و زیان آور از تاریکی شب استفاده کرده، و با ایجاد حفره های زیانبار برای تحقق بخشیدن به مقاصد پلید خود اقدام می کنند، یا اینکه این تعبیر اشاره به ((نفوذ کردن)) است .
بعد می افزاید : ((و از شر آنها که در گره ها می دمند)) (و من شر النفاثات فی العقد) .
((نفاثات)) از ماده ((نفث)) (بر وزن حبس) در اصل به معنی ریختن مقدار کمی از آب دهان است، و از آنجا که این کار با دمیدن انجام می گیرد، ((نفث)) به معنی ((نفخ)) (دمیدن) نیز آمده است .
ولی بسیاری از مفسران ((نفاثات)) را به معنی ((زنان ساحره)) تفسیر
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 461@@@
کرده اند (نفاثات جمع مؤنث است و مفرد آن ((نفاثة)) صیغه مبالغه از نفث می باشد) آنها اورادی را می خواندند و در گره هائی می دمیدند و به این وسیله سحر می کردند، ولی جمعی آن را اشاره به زنان وسوسه گر می دانند که پی در پی در گوش مردان، مخصوصا همسران خود، مطالبی را فرو می خوانند تا عزم آهنین آنها را در انجام کارهای مثبت سست کنند، و وسوسه های این گونه زنان در طول تاریخ چه حوادث مرگباری که بار نیاورده، و چه آتشها که بر نیفروخته و چه عزمهای استواری را که سست نساخته است .
فخر رازی می گوید زنان به خاطر نفوذ محبتهایشان در قلوب رجال، در آنان تصرف می کنند .**(تفسیر فخررازی) جلد 32 صفحه 196***
این معنی در عصر و زمان ما از هر وقت ظاهرتر است زیرا یکی از مهمترین وسائل نفوذ جاسوسها در سیاستمداران جهان استفاده از زنان جاسوسه است که با این نفاثات فی العقد قفلهای صندوقهای اسرار را می گشایند و از مرموزترین مسائل با خبر می شوند و آن را در اختیار دشمن قرار می دهند .
بعضی نیز نفاثات را به نفوس شریره، و یا جماعتهای وسوسه گر که با تبلیغات مستمر خود گره های تصمیمها را سست می سازند تفسیر نموده اند .
بعید نیست که آیه مفهوم عام و جامعی داشته باشد که همه اینها را شامل شود حتی سخنان سخن چینها، و نمامان که کانونهای محبت را سست و ویران می سازند .
البته باید توجه داشت که قطع نظر از شاءن نزول سابق نشانه ای در آیه نیست که منظور از آن خصوص سحر ساحران باشد، و به فرض که آیه را چنین تفسیر کنیم دلیل بر صحت آن شاءن نزول نمی باشد، بلکه تنها دلیل بر این است
@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 462@@@
که پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) از شر ساحران به خدا پناه می برد، درست مثل اینکه افراد سالم از بیماری سرطان به خدا پناه می برند هر چند هرگز مبتلا به آن نشده باشند .
در آخرین آیه این سوره می فرماید : و از شر هر حسودی هنگامی که حسد می ورزد (و من شر حاسد اذا حسد) .
این آیه نشان می دهد که حسد از بدترین و زشت ترین صفات رذیله است، چرا که قرآن آن را در ردیف کارهای حیوانات درنده و مارهای گزنده، و شیاطین وسوسه گر قرار داده است .
نکته ها :