تربیت
Tarbiat.Org

تفسیر نمونه، جلد27
آیت الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء و دانشمندان‏‏‏‏‏

تنها راه نجات

در ابتدای این سوره با قسم تازه ای روبرو می شویم، می فرماید : به عصر سوگند ! (و العصر) .

واژه ((عصر)) در اصل به معنی فشردن است، و سپس به وقت عصر اطلاق شده، به خاطر اینکه برنامه ها و کارهای روزانه در آن پیچیده، و فشرده می شود . سپس این واژه به معنی مطلق زمان و دوران تاریخ بشر و یا بخشی از زمان، مانند عصر ظهور اسلام و قیام پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم)، و امثال آن استعمال شده است، و لذا در تفسیر این سوگند مفسران احتمالات زیادی گفته اند :

1 - بعضی آن را اشاره به همان وقت عصر می دانند، به قرینه اینکه در بعضی دیگر از آیات قرآن به آغاز روز سوگند یاد شده است مانند ((والضحی)) (سوره ضحی آیه 1) - یا - و الصبح اذا اسفر (مدثر - 34) .

این سوگند به خاطر اهمیتی است که این موقع از روز دارد چرا که زمان زمان دگرگونی نظام زندگی و حیات انسانها است، کارهای روزانه پایان می گیرد، پرندگان و حیوانات به لانه های خود بازمی گردند، خورشید سر در افق مشرق فرو می کشد، و هوا تدریجا رو به تاریکی می رود .

این دگرگونی انسان را به قدرت لا یزال الهی که بر این نظام حاکم است متوجه می سازد، و در حقیقت نشانهای از نشانه های توحید و آیتی از آیات پروردگار است که شایسته سوگند می باشد .

2 - بعضی دیگر آن را اشاره به سراسر زمان و تاریخ بشریت دانسته اند که مملو از درسهای عبرت، و حوادث تکان دهنده و بیدارگر است، و روی همین جهت آنچنان عظمتی دارد که شایسته سوگند الهی است .

@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 294@@@

3 - بعضی روی قسمت خاصی از این زمان مانند عصر قیام پیغمبر اکرم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) یا عصر قیام مهدی (علیه السلام) که دارای ویژگی و عظمت خاصی در تاریخ بشر بوده و هست انگشت گذارده، و سوگند را ناظر به آن می دانند .**در حدیثی از امام صادق (ع) می خوانیم که در تفسیر آیه والعصر ان الانسان لفی خسر فرمود: العصر عصر خروج القائم: (منظور از عصر عصر قیام حضرت مهدی (سلام الله علیه) است) (نورالثقلین) جلد 5 صفحه 666 حدیث 5***

4 - بعضی نیز به همان ریشه لغوی این واژه برگشته، و سوگند را ناظر به انواع فشارها و مشکلاتی میدانند که در طول زندگی انسانها رخ می دهد، آنها را از خواب غفلت بیدار می کند، به یاد خداوند بزرگ میان دارد، و روح استقامت را پرورش می دهد .

5 - بعضی دیگر آن را اشاره به انسانهای کامل می دانند که عصاره عالم هستی و جهان آفرینشند .

6 - بالاخره بعضی آن را ناظر به ((نماز عصر)) شمرده اند، به خاطر اهمیت ویژهای که در میان نمازها دارد، زیرا آنها ((صلاة وسطی)) را که در قرآن روی آن تاءکید خاصی به عمل آورده نماز عصر می دانند .

با اینکه تفسیرهای فوق با هم تضادی ندارد و ممکن است همه در معنی آیه جمع باشد و سوگند به تمام این امور مهم یاد شود، ولی در میان آنها از همه مناسب تر همان عصر به معنی زمان و تاریخ بشر است، چرا که بارها گفته ایم سوگندهای قرآن همواره متناسب با مطلبی است که سوگند به خاطر آن یاد شده، و مسلم است که خسران انسانها در زندگی نتیجه گذشتن زمان عمر آنها است، و یا عصر قیام پیغمبر خاتم (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) به خاطر اینکه برنامه چهار ماده ای ذیل سوره در چنین عصری نازل گردیده .

از آنچه گفته شد عظمت آیات قرآن و گستردگی مفاهیم آن به خوبی

@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 295@@@

روشن می شود که یک کلمه از آن تا چه حد پر معنی و شایسته تفسیرهای عمیق و گوناگونی است .

در آیه بعد اشاره به چیزی می کند که این سوگند مهم برای آن یاد شده است می فرماید : به طور مسلم همه انسانها در زیانند (ان الانسان لفی خسر) . سرمایه های وجودی خود را چه بخواهند یا نخواهند از دست می دهند، ساعات و ایام و ماه ها و سالهای عمر به سرعت می گذرد، نیروهای معنوی و مادی تحلیل می رود، و توان و قدرت کاسته می شود .

آری انسان، همانند کسی است که سرمایه عظیمی در اختیار داشته باشد، و بی آنکه بخواهد هر روز بخشی از آن سرمایه ها را از او بگیرند، این طبیعت زندگی دنیا است، طبیعت زیان کردن مداوم !

یک قلب استعداد معینی برای ضربان دارد، وقتی آن استعداد و توان پایان گرفت قلب خود به خود می ایستد، بی آنکه عیب و علت و بیماری در کار باشد، و این در صورتی است که بر اثر بیماری قبلا از کار نیفتد همچنین سایر دستگاه های وجودی انسان و سرمایه های استعدادهای مختلف او .

((خسر)) (بر وزن عسر) و ((خسران)) چنانکه راغب در مفردات می گوید : به معنی کم شدن سرمایه است، گاه به انسان نسبت داده می شود و می گویند فلانکس زیان کرد، و گاه به خود عمل نسبت داده می شود و می گویند : تجارتش زیان کرد، این واژه غالبا در سرمایه های برونی مانند مال و مقام به کار می رود، و گاه در سرمایه های درونی مانند صحت و سلامت و عقل و ایمان و ثواب و این همان است که خداوند متعال به عنوان ((خسران مبین)) (زیان آشکار) از آن یاد فرموده آنجا که می گوید : ان الخاسرین الذین خسروا انفسهم و

@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 296@@@

اهلیهم یوم القیامة الا ذلک هو الخسران المبین زیانکاران واقعی کسانی هستند سرمایه وجود خود و خانواده خویش را در قیامت از دست می دهند، بدانید خسران مبین همین است (زمر - 15) .**(مفردات راغب) ماده (خسر)***

((فخر رازی)) درتفسیر این آیه سخنی نقل می کند که حاصلش چنین است : یکی از بزرگان پیشین می گوید : معنی این سوره را من از مرد یخ ‌فروشی آموختم، فریاد می زد و می گفت : ارحموا من یذوب راءس ماله ارحموا من یذوب راءس ماله ! : رحم کنید به کسی که سرمایه اش ذوب می شود، رحم کنید به کسی که سرمایه اش ذوب می شود ! پیش خود گفتم این است معنی ان الانسان لفی خسر : عصر و زمان بر او می گذرد و عمرش پایان می گیرد، و ثوابی کسب نمی کند و در این حال زیانکار است .**(تفسیر فخررازی) جلد 32 صفحه 85***

به هر حال از نظر جهانبینی اسلام دنیا یک بازار تجارت است همانگونه که در حدیثی از امام هادی (علیه السلام) علی بن محمد النقی می خوانیم : الدنیا سوق ربح فیها قوم و خسر آخرون : دنیا بازاری است که جمعی در آن سود می برند و جمع دیگری زیان .**(تحف العقول) صفحه 361 (کلمات امام هادی (ع))***

آیه مورد بحث می گوید همه در این بازار بزرگ زیان می کنند مگر یک گروهی که برنامه آنها در آیه بعد بیان شده است .

آری تنها یک راه برای جلوگیری از این خسران عظیم و زیان قهری و اجباری وجود دارد، فقط یک راه که در آخرین آیه این سوره به آن اشاره شده است ،

@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 297@@@

می فرماید مگر کسانی که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، و یکدیگر را به طرفداری و انجام حق سفارش کردند، و یکدیگر را به صبر و استقامت توصیه نمودند (الا الذین آمنوا و عملوا الصالحات و تواصوا بالحق و تواصوا بالصبر) .

و به تعبیر دیگر چیزی که می تواند جلو این زیان بزرگ را بگیرد و آن را به منفعت و سودی عظیم مبدل کند آن است که در برابر از دست دادن این سرمایه، سرمایه ای گرانبهاتر و ارزشمندتر به دست آورد که نه تنها جای خالی آن سرمایه پر شود، بلکه ده ها و صدها و هزاران بار از آن بیشتر و بهتر باشد . هر نفسی که انسان می زند یک گام به مرگ نزدیکتر می شود چنانکه امیر مؤمنان علی (علیه السلام) در آن عبارت نورانیش فرمود : نفس المرء خطاه الی اءجله نفسهای انسان گامهای او به سوی مرگ است .**(نهج البلاغه) کلمات قصار جمله 74***

بنابراین، هر ضربانی که قلب انسان می زند او را یک قدم به پایان عمر نزدیکتر می سازد، و به این ترتیب باید در برابر این زیان قطعی کاری کرد که جای خالی پر شود .

گروهی سرمایه های نفیس عمر و زندگی را از دست می دهند و در برابر آن مالی مختصر یا بسیار، خانه ای محقر یا کاخی زیبا، فراهم می سازند .

گروهی تمام این سرمایه را برای رسیدن به مقامی از دست می دهند .

و گروه هائی آن را در مسیر عیش و نوش و لذات زودگذر مادی .

مسلما هیچیک از اینها نمی تواند بهای آن سرمایه عظیم باشد، بهای آن فقط و فقط رضای خدا و مقام قرب او است .

یا همان گونه که امیر مؤمنان علی (علیه السلام) فرموده انه لیس لانفسکم ثمن الا الجنة فلا تبیعوها الا بها : برای وجود شما بها و قیمتی جز بهشت نیست، مبادا

@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 298@@@

آن را به کمتر از آن بفروشید)) .**(نهج البلاغه) کلمات قصار جمله 456***

و یا همانگونه که در دعای ماه رجب از امام صادق (علیه السلام) آمده است : خاب الوافدون علی غیرک و خسر المتعرضون الا لک : آنها که بر غیر تو وارد شوند ماءیوس خواهند شد، و آنها که به سراغ غیر تو آیند زیانکارند ! و بی جهت نیست که یکی از نامهای قیامت ((یوم التغابن)) است، همانگونه که در آیه 9 سوره تغابن آمده است ذلک یوم التغابن : آن روز معلوم می شود چه کسانی مغبون شده و زیان کرده اند .

حسن مطلب، و لطف مساءله اینجا است که از یکسو خریدار سرمایه های وجود انسان خداوند بزرگ است ((ان الله اشتری من المؤمنین . . .)) (توبه - 111) . از سوی دیگر سرمایه های کم را نیز خریداری می کند : ((فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره)) (زلزال - 7) .

و از سوی دیگر بهای عظیم در برابر آن می پردازد، و گاه ده برابر و گاه تا هفتصد برابر و گاه بیشتر ((فی کل سنبلة ماة حبة و الله یضاعف لمن یشاء)) (بقره 261) و همانگونه که در دعا وارد شده است یا من یقبل الیسیر و یعفو عن الکثیر : ای خدائی که حسنات کم را می پذیری و گناهان بسیار را می بخشی .

و از سوی چهارم با اینکه تمام سرمایه ها را خودش در اختیار گذاشته، آنقدر بزرگوار است که برمی گردد و همانها را با گرانترین قیمت خریداری می کند !

@@تفسیر نمونه جلد 27 صفحه 299@@@