از نکات قابل ملاحظه ای که از این آیه استفاده می شود این است که دلالت بر وجود انواع موجودات زنده در آسمانها دارد، گرچه هنوز دانشمندان به صورت قاطعی در این زمینه قضاوت نمی کنند، همینقدر سربسته می گویند: در میان کواکب آسمان به احتمال قوی ستارگان زیادی هستند که دارای موجودات زنده اند،
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 439@@@
ولی قرآن با جمله ((و ما بث فیهما من دابة )) (آنچه در آسمان و زمین از جنبندگان گسترده است )، با صراحت این حقیقت را اعلام می دارد که در پهنه آسمان نیز جنبندگان زنده فراوان است.
و اینکه بعضی از مفسران احتمال داده اند ((فیهما )) منحصر به کره زمین باشد بسیار بعید به نظر می رسد، زیرا ضمیر تثنیه است و به آسمان و زمین هر دو برمی گردد، همانگونه که تفسیر دابة به فرشتگان آسمان تفسیری است بسیار بعید، چرا که ((دابة )) معمولا به جنبندگان مادی اطلاق می شود.
این معنی از آیات متعدد دیگر قرآن مجید نیز استفاده می شود.
در حدیث معروفی از امیر مؤمنان امام علی بن ابی طالب نقل شده است که فرمود: هذه النجوم التی فی السماء مدائن مثل المدائن التی فی الارض مربوطة کل مدینة الی عمود من نور: ((این ستارگانی که در آسمان است شهرهائی همچون شهرهای زمین دارد، هر شهری با شهر دیگر (هر ستارهای با ستاره دیگر ) با ستونی از نور مربوط است )).**سفینة البحار ماده نجم جلد 2 صفحه 574 نقل از تفسیر علی بن ابراهیم قمی.***
روایات متعدد دیگری نیز در این زمینه نقل شده است (برای اطلاع بیشتر می توان به کتاب ((الهیئة و الاسلام )) مراجعه کرد ).
از آنجا که در آیات گذشته سخن از رحمت خدا در میان بود و این سخن طبعا این سؤال را بر می انگیزد که این مصائبی که ما با آن دست به گریبانیم از کجا است؟
آیه بعد به این سؤال پاسخ می گوید: که آنچه از مصائب و ناملایمات به شما رسد به خاطر اعمالی است که خود انجام داده اید (و ما اصابکم من مصیبة فبما کسبت ایدیکم ).
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 440@@@
تازه این تمام مجازات اعمال ناروای شما نیست چرا که ((بسیاری از کارهای شما را مورد عفو قرار می دهد )) (و یعفوا عن کثیر ).
مصائبی که دامان ما را می گیرد
در این آیه نکاتی است که باید به آن توجه داشت:
1 - این آیه به خوبی نشان می دهد مصائبی که دامنگیر انسان می شود یکنوع مجازات الهی و هشدار است (هر چند استثنائاتی دارد که بعد به آن اشاره خواهد شد ) و به این ترتیب یکی از فلسفه های حوادث دردناک و مشکلات زندگی روشن می شود.
جالب اینکه در حدیثی از امیر مؤمنان علی (علیه السلام ) می خوانیم: که از پیامبر گرامی خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل می کند که فرمود: خیر آیة فی کتاب الله هذه الایة! یا علی! ما من خدش عود، و لا نکبة قدم الا بذنب، و ما عفی الله عنه فی الدنیا فهو اکرم من ان یعود فیه و ما عاقب علیه فی الدنیا فهو اعدل من ان یثنی علی عبده:
((این آیه (و ما اصابکم من مصیبة... ) بهترین آیه در قرآن مجید است، ای علی! هر خراشی که از چوبی بر تن انسان وارد می شود، و هر لغزش قدمی، بر اثر گناهی است که از او سر زده، و آنچه خداوند در دنیا عفو می کند گرامی تر از آن است که (در قیامت ) در آن تجدید نظر فرماید، و آنچه را که در این دنیا عقوبت فرموده عادلتر از آن است که در آخرت بار دیگر کیفر دهد ))!**(مجمع البیان) جلد 9 صفحه 31 (ذیل آیات مورد بحث) شبیه این حدیث در (درالمنثور) و تفسیر (روح المعانی) با تفاوتهائی ذیل آیات مورد بحث آمده است و حدیث در این زمینه فراوان است.***
و به این ترتیب اینگونه مصائب علاوه بر اینکه بار انسان را سبک می کند
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 441@@@
او را نسبت به آینده کنترل خواهد نمود.
2 - گرچه ظاهر آیه عام است و همه مصائب را در بر می گیرد، ولی مطابق معمول در عمومات استثناهائی وجود دارد، مانند مصائب و مشکلاتی که دامنگیر انبیا و ائمه معصومین (علیهمالسلام ) می شد که برای ترفیع مقام یا آزمایش آنها بود.
و همچنین مصائبی که گریبان غیر معصومین را می گیرد و جنبه آزمون دارد.
و یا مصائبی که بر اثر ندانم کاریها و عدم دقت و مشورت و سهل انگاری در امور حاصل می شود که اثر تکوینی اعمال خود انسان است.
و به تعبیر دیگر جمع میان آیات مختلف قرآن و روایات ایجاب می کند که عموم این آیه در مواردی تخصیص پیدا کند، و این مطلب تازه ای نیست که مایه گفتگوی بعضی از مفسران شده است.
کوتاه سخن اینکه مصائب و گرفتاریهای سخت، فلسفه های مختلفی دارد، که در بحثهای توحیدی، و مباحث عدل الهی، به آن اشاره شده است.
شکوفائی استعدادها تحت فشار مصائب، هشدار نسبت به آینده، آزمون الهی، بیداری از غرور و غفلت، و کفاره گناه و... اما از آنجا که بیشتر افراد آن جنبه کیفری و کفاره ای دارد آیه فوق آن را به صورت عموم مطرح ساخته است.
و لذا در حدیثی می خوانیم: هنگامی که امام علی بن الحسین (علیهماالسلام ) وارد بر یزید شد، یزید نگاهی به او کرد و گفت: یا علی! ما اصابکم من مصیبة فبما کسبت ایدیکم! (اشاره به اینکه حوادث کربلا نتیجه اعمال خود شما بود ).
ولی امام علی بن الحسین (علیهماالسلام ) فورا در پاسخ فرمود: کلا! ما هذه فینا نزلت، انما نزل فینا ((ما اصاب من مصیبة فی الارض و لا فی انفسکم الا فی کتاب من قبل ان نبراءها ان ذلک علی الله یسیر لکیلا تاءسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم )) فنحن الذین لا ناسی علی ما فاتنا من امر الدنیا، و لا
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 442@@@
نفرح بما اوتینا.**تفسیر (علی بن ابراهیم) مطابق (نور الثقلین) جلد 4 صفحه 580.***
((چنین نیست، این آیه در مورد ما نازل نشده، آنچه درباره ما نازل شده آیه دیگری است که می گوید: هر مصیبتی در زمین یا در جسم و جان شما روی دهد پیش از آفرینش شما در کتاب (لوح محفوظ ) بوده، و آگاهی بر این امر بر خداوند آسان است، این برای آن است که شما به خاطر آنچه از دست می دهید غمگین نشوید، و به خاطر آنچه در دست دارید زیاد خوشحال نباشید (هدف از این مصائب عدم دلبستگی شما به مواهب زودگذر دنیا است و یکنوع تربیت و آزمون برای شما است ).
سپس امام افزود: ((ما کسانی هستیم که هرگز به خاطر آنچه از دست داده ایم غمگین نخواهیم شد، و به خاطر آنچه در دست داریم خوشحال نیستیم (همه را زودگذر می دانیم و چشم به لطف و عنایت خدا بسته ایم ).
این سخن را با حدیث دیگری از امام صادق (علیه السلام ) پایان می دهیم: هنگامی که از حضرتش تفسیر آیه فوق را خواستند فرمود: می دانید علی (علیه السلام ) و اهلبیتش بعد از او گرفتار مصائبی شدند، آیا به خاطر اعمالشان بود؟ در حالی که آنها اهل بیت طهارتند، و معصوم از گناه، سپس افزود: ان رسول الله کان یتوب الی الله و یستغفر فی کل یوم و لیلة ماة مرة من غیر ذنب ان الله یخص اولیائه بالمصائب لیاجرهم علیها من غیر ذنب:
((رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) پیوسته توبه می کرد و در هر شبانه روز صد بار استغفار می نمود، بی آنکه گناهی مرتکب شده باشد، خداوند برای اولیاء و دوستانش مصائبی قرار می دهد تا به خاطر صبر در برابر آن از او پاداش گیرند بی آنکه گناهی مرتکب شده باشند )).**اصول کافی طبق نقل نور الثقلین جلد 4 صفحه 581.***
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 443@@@
3 - گاه بعضی در این مسأله تردید کرده اند که مصائب در آیه فوق اشاره به مصائب دنیا باشد چرا که دنیا دار عمل است نه دار پاداش و کیفر.
ولی این اشتباه بزرگی است چرا که آیات و روایات فراوانی نشان می دهد که گاه انسان در همین دنیا گوشه ای از کیفر اعمالش را می بیند، و اینکه می گویند دنیا دار مجازات نیست، یعنی تمام حسابها تصفیه نمی شود، نه اینکه مطلقا مجازاتی وجود ندارد، و انکار این حقیقت از نظر آشنایان به آیات و روایات شبیه انکار یک امر بدیهی است.
4 - گاه مصائب، جنبه دستجمعی دارد، و محصول گناهان جمعی است، همانگونه که در آیه 41 سوره روم می خوانیم: ظهر الفساد فی البر و البحر بما کسبت ایدی الناس لیذیقهم بعض الذی عملوا لعلهم یرجعون: ((فساد در خشکی و دریا به خاطر اعمال مردم آشکار شد، تا نتیجه بعضی از اعمالی را که انجام داده اند به آنها بچشاند شاید باز گردند )).
روشن است که این درباره جوامع انسانی است، که به خاطر اعمالشان گرفتار نابسامانیها می شوند.
و در آیه 11 سوره رعد آمده است: ان الله لا یغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم: ((خداوند سرنوشت هیچ جمعیتی را تغییر نمی دهد مگر اینکه خویشتن را تغییر دهند )).
و امثال این آیات که گواهی می دهد در میان اعمال انسان و نظام تکوینی زندگی او ارتباط و پیوند نزدیکی وجود دارد، که اگر بر اصول فطرت و قوانین آفرینش گام بردارند برکات الهی شامل حال آنها می شود، و هر گاه فاسد شوند زندگی آنها به فساد می گراید.
و گاه ممکن است این قضیه در مورد فرد فرد انسانها صادق شود و هر کس
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 444@@@
در مقابل گناهی که مرتکب می شود به مصیبتی در جسم و جان یا اموال و متعلقاتش گرفتار گردد، همانطور که در آیه فوق آمده است.**المیزان جلد 18 صفحه 61.***
به هر حال ممکن است افرادی تصور کنند که می توانند از این قانون حتمی و سنت اجتناب ناپذیر الهی بگریزند، لذا در آخرین آیه مورد بحث می فرماید: شما هرگز نمی توانید از چنگال قدرت خداوند در زمین فرار کنید (در آسمانها نیز جائی برای شما نیست ) (و ما انتم بمعجزین فی الارض ).**(معجزین) از ماده (اعجاز) به معنی به عجز درآوردن است، اما این کلمه در بسیاری از آیات قرآن به معنی فرار کردن از حیطه قدرت الهی و از چنگال عذاب او آمده است که لازمه معنی آن می باشد.***
چگونه شما می توانید از حیطه قدرت و حاکمیت او بگریزید در حالی که تمام عالم هستی عرصه حکومت بلامنازع پروردگار است.
و اگر تصور کنید کسی می تواند به کمک شما بشتابد بدانید غیر از خداوند هیچ ولی و یاوری برای شما نیست (و ما لکم من دون الله من ولی و لا نصیر ).
فرق میان ((ولی )) و ((نصیر )) ممکن است از این نظر باشد که ولی سرپرستی است برای جلب منفعت و نصیر برای دفع مضرت است، و یا اینکه ((ولی )) به کسی گفته می شود که مستقلا به دفاع برخیزد، و ((نصیر )) کسی است که در کنار خود انسان قرار می گیرد و او را یاری می دهد.
در حقیقت آیه اخیر ضعف و ناتوانی انسان را مجسم می کند و آیه قبل عدالت و رحمت پروردگار را.**فی ظلال جلد 7 صفحه 290.***
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 445@@@
نکته ها: