از آنجا که در آیات قبل بحثی از عذاب شدید خداوند به میان آمد، و نیز تقاضائی از ناحیه منکران معاد مطرح شده بود که چرا قیامت زودتر برپا نمی شود؟ نخستین آیه مورد بحث برای آمیختن آن ((قهر )) با ((لطف )) و برای پاسخگوئی به شتاب کردن بی معنی منکران معاد می فرماید: ((خداوند نسبت به بندگانش لطیف است، و دارای لطف و مرحمت )) (الله لطیف بعباده ).
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 396@@@
اگر در یکجا تهدید به عذاب شدید می کند در جای دیگر وعده لطف می دهد، آن هم لطفی نامحدود و گسترده، و اگر در مجازات جاهلان مغرور تعجیل نمی کند آن هم از لطف او است.
سپس یکی از مظاهر بزرگ لطف عمیقش را که روزی گسترده او است مطرح کرده می گوید: ((هر کس را بخواهد روزی می دهد )) (یرزق من یشاء ).
منظور این نیست که گروهی از روزی او محرومند، بلکه منظور توسعه روزی است درباره هر کس بخواهد، همانگونه که در آیه 26 سوره رعد آمده است: الله یبسط الرزق لمن یشاء و یقدر: ((خداوند روزی را بر هر کس بخواهد وسیع و برای هر کس بخواهد تنگ می سازد )).
در چند آیه بعد از همین سوره نیز می خوانیم: گستردگی و محدودیت روزی او روی حساب معینی است، چرا که ((اگر خداوند روزی را برای همه گسترده سازد در زمین طغیان خواهند کرد )): ((و لو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فی الارض )) (آیه 27 - همین سوره ).
روشن است که ((روزی )) در اینجا هم ارزاق معنوی را شامل می شود و هم مادی را، هم جسمانی و هم روحانی، هنگامی که مبداء لطف او است و روزی دهنده نیز او است، پس چرا به سراغ بتهائی می روید که نه رازقند و نه لطیف، نه گرهی به کار کسی می زنند و نه گرهی می گشایند؟!
و در پایان آیه می افزاید: ((او قوی و شکست ناپذیر است )) (و هو القوی العزیز ).
اگر وعده روزی و لطف به بندگان می دهد قادر بر انجام این امر می باشد و به همین دلیل هرگز در وعده های او تخلف نیست.
توجه به این نکته لازم است که ((لطیف )) دو معنی دارد: یکی همان که در بالا گفتیم یعنی صاحب لطف و محبت و مرحمت، و دیگر آگاه بودن از امور
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 397@@@
دقیق و پنهانی، و از آنجا که روزی دادن به همه بندگان نیاز به این دارد که از تمام آنها در هر گوشه و کنار در سراسر آسمان و زمین آگاه و با خبر باشد در آغاز به لطیف بودنش اشاره می کند و سپس به مقام رزاقیت و لذا در آیه 6 سوره هود بعد از آنکه می گوید: ((روزی همه جنبندگان روی زمین بر خدا است )) اضافه می کند: و یعلم مستقرها و مستودعها ((او قرارگاه و محل نقل و انتقال همه آنها را می داند )).
البته میان این دو معنی نه تنها تناقضی نیست، بلکه مکمل یکدیگرند، لطیف کسی است که هم از نظر آگاهی کامل باشد، و هم از نظر لطف و محبت در حق بندگان، و از آنجا که خداوند هم به خوبی از نیازهای بندگانش آگاه است و هم به بهترین وجه به نیازهایشان پاسخ می گوید از همه کس شایسته تر برای این نام است.
به هر حال در آیه فوق به چهار وصف از اوصاف پروردگار اشاره شده: مقام لطف، و رازقیت، و قوت، و عزت، که بهترین دلیل بر مقام ((ربوبیت )) است چرا که ((رب )) (مالک و مدبر ) باید واجد این صفات باشد.
در آیه بعد با یک تشبیه لطیف، مردم جهان را در برابر روزیهای پروردگار و چگونگی استفاده از آن، به کشاورزانی تشبیه می کند که گروهی برای آخرت کشت می کنند، و گروهی برای دنیا، و نتیجه هر یک از این دو زراعت را مشخص می کند، می فرماید: ((کسی که زراعت آخرت را طالب باشد به او برکت می دهیم و بر محصولش می افزائیم )) (من کان یرید حرث الاخرة نزد له فی حرثه ).
((و آنها که فقط برای دنیا کشت کنند و تلاش و کوشششان برای بهره گیری از این متاع زود گذر و فانی باشد تنها کمی از آنچه را می طلبند به آنها می دهیم اما در آخرت هیچ نصیب و بهره ای نخواهند داشت )) (و من کان یرید حرث الدنیا
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 398@@@
نؤته منها و ما له فی الاخرة من نصیب ).**واژه (حرث ) به طوری که راغب در مفردات می گوید: در اصل به معنی پاشیدن بذر در زمین و مهیا ساختن آن برای زراعت است، و در قرآن مجید نیز کرارا در این معنی به کار رفته، ولی معلوم نیست چرا جمعی از مفسران آن را به معنی (عمل و کسب ) تفسیر کرده اند؟!***
تشبیه جالب و کنایه زیبائی است: انسانها همگی زارعند و این جهان مزرعه ماست، اعمال ما بذرهای آن، و امکانات الهی بارانی است که بر آن می بارد، اما این بذرها بسیار متفاوت است، بعضی محصولش نامحدود، جاودانی و درختانش همیشه خرم و سرسبز و پر میوه، اما بعضی دیگر محصولاتش بسیار کم، عمرش کوتاه و زودگذر، و میوه هائی تلخ و ناگوار دارد.
تعبیر به ((یرید )) (می خواهد و اراده می کند ) در حقیقت اشاره به تفاوت نیتهای مردم است، و مجموع آیه شرحی است پیرامون آنچه در آیه قبل از مواهب و روزیهای پروردگار آمده که گروهی از این مواهب به صورت بذرهائی برای آخرت استفاده می کنند و گروهی برای تمتع دنیا.
جالب اینکه در مورد کشتکاران آخرت می گوید: نزد له فی حرثه (زراعت او را افزون می کنیم ) ولی نمی گوید از تمتع دنیا نیز بی نصیبند، اما در مورد کشتکاران دنیا می گوید: ((مقداری از آن را که می خواهند به آنها می دهیم، بعد می افزاید در آخرت هیچ نصیب و بهره ای ندارند )).
به این ترتیب نه دنیاپرستان به آنچه می خواهند می رسند و نه طالبان آخرت از دنیا محروم می شوند، اما با این تفاوت که گروه اول با دست خالی به سرای آخرت می روند و گروه دوم با دستهای پر!
نظیر همین معنی در آیه 18 و 19 سوره اسراء به شکل دیگری آمده است: ((من کان یرید العاجلة عجلنا له فیها ما تشاء لمن نرید ثم جعلنا له جهنم
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 399@@@
یصلاها مذموما مدحورا و من اراد الاخرة و سعی لها سعیها و هو مؤمن فاولئک کان سعیهم مشکورا:
((کسی که زندگی زودگذر را می طلبد آن مقدار از آن را که بخواهیم به هر کس اراده کنیم می بخشیم، سپس دوزخ را برای او قرار می دهیم، در آن وارد می شود در حالی که مذموم و رانده شده در گاه خدا است، و آن کس که سرای آخرت را می طلبد و کوشش خود را برای آن انجام دهد و ایمان داشته باشد به تلاشهای او پاداش داده خواهد شد )).
تعبیر به ((نزد له فی حرثه )) هماهنگ است با آنچه در آیات دیگر قرآن آمده، از جمله من جاء بالحسنة فله عشر امثالها: ((کسی که کار نیکی انجام دهد ده برابر پاداش او است )) (انعام - 160 ) و ((لیوفیهم اجورهم و یزیدهم من فضله )) ((خدا پاداش آنها را به طور کامل می دهد، و از فضلش بر آنها می افزاید )) (فاطر - 30 ).
به هر حال آیه فوق ترسیم گویائی از بینش اسلامی درباره زندگی دنیا است، دنیائی که مطلوب بالذات است، و دنیائی که مقدمه جهان دیگر و مطلوب بالغیر، اسلام به دنیا به عنوان یک مزرعه می نگرد که محصولش در قیامت چیده می شود.
تعبیراتی که در لسان روایات یا بعضی دیگر از آیات قرآن آمده تأیید و تأکیدی بر همین معنا است.
مثلا در آیه 261 سوره بقره انفاق کنندگان را تشبیه به بذری می کند که از آن هفت خوشه برمی خیزد، و از هر خوشه ای یکصد دانه، و گاه بیشتر، این نمونه بذر افشانی آخرت است.
و در حدیثی از پیامبر می خوانیم: و هل تکب الناس علی مناخرهم فی النار الا حصائد السنتهم: ((آیا چیزی مردم را به رو در آتش می افکند جز
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 400@@@
محصولات درو شده زبانهای آنها.**(محجة البیضاء ) جلد 5 صفحه 193 (کتاب آفات اللسان ).***
و در حدیث دیگری از امیر مؤمنان علی (علیه السلام ) آمده است: ان المال و البنین حرث الدنیا، والعمل الصالح حرث الاخرة و قد یجمعهما الله لاقوام: ((مال و فرزندان کشت دنیا هستند و عمل صالح کشت آخرت، و گاه خداوند این هر دو را برای قومی جمع می کند )).**(کافی ) مطابق نقل (نور الثقلین ) جلد 4 صفحه 569.***
این نکته را نیز از آیه فوق می توان استفاده کرد که دنیا و آخرت هر دو نیاز به تلاش و سعی و کوشش دارد، و هیچکدام بی زحمت و رنج به دست نمی آید، همانگونه که هیچ بذر و محصولی بی رنج و زحمت نیست، چه بهتر که انسان با رنج و زحمتش درختی پرورش دهد که بارش شیرین و همیشگی و دائم و برقرار باشد، نه درختی که زود خزان می شود و نابود می گردد.
این سخن را با حدیثی از پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) پایان می دهیم: فرمود: من کانت نیته الدنیا فرق الله علیه امره، و جعل الفقر بین عینیه، و لم یاته من الدنیا الا ما کتب له، و من کانت نیته الاخرة جمع الله شمله، و جعل غناه فی قلبه، و اتته الدنیا و هی راغمة!: ((کسی که نیتش دنیا باشد خداوند کار او را پریشان می سازد، فقر را در برابر او قرار می دهد و جز آنچه برای او مقرر شده چیزی از دنیا به چنگ نمی آورد، و کسی که نیتش سرای آخرت باشد خداوند پراکندگی او را به جمعیت مبدل می سازد، و غنا و بی نیازی را در قلبش قرار می دهد، دنیا تسلیم او می گردد و به سراغ او می آید )).**مجمع البیان ذیل آیات مورد بحث.***
اینکه در میان علما مشهور است الدنیا مزرعة الاخرة در حقیقت اقتباسی از مجموع بیانات فوق است.
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 401@@@