می دانیم فلاسفه از میان دلائل توحید به دو دلیل اهمیت زیادی می دهند: نخست برهان ((نظم )) سپس برهان ((صدیقین )).
برهان نظم چنانکه از نامش پیداست از نظام عالم هستی و اسرار و دقایق آن به مبدء علم و قدرتی که آن را ایجاد و تدبیر نموده، رهنمون می گردد، و قرآن مجید پر است از استدلال به این دلیل روشن، و در همه جا نمونه هائی از آیات حق را در آسمان و زمین، و عالم حیات، و موجودات مختلف، بیان می کند، و از آن طریق آشکاری به سوی ذات پاکش می گشاید.
این دلیل برای همه قشرها قابل درک است، و هر کس به مقدار فهم و معلومات
@@تفسیر نمونه، جلد: 20، صفحه: 335@@@
خود می تواند از آن بهره گیرد، بزرگترین دانشمندان به مقدار فهمشان و افراد کم سواد و بی سواد نیز به مقدار درکشان.
ولی برهان ((صدیقین )) برهانی است که با آن از ذات به ((ذات )) می رسند و از وجود واجب تعالی به او پی می برند، و به تعبیر دیگر در اینجا ممکنات و مخلوقات واسطه اثبات وجود او نیستند، بلکه خود ذات او دلیل بر ذات پاکش می شود، و مصداق یا من دل علی ذاته بذاته**از دعای صباح منقول از امیر مؤمنان علی (ع ).*** می گردد، و یا مصداق شهد الله انه لا اله الا هو ((خداوند گواهی می دهد که معبودی غیر از او نیست )).**آل عمران _ 18.***
این استدلال یک استدلال پیچیده فلسفی است که جز آگاهان به مبادی آن نمی توانند به عمق آن پی برند، و منظور ما در اینجا شرح و بسط آن نیست که جای آن کتب فلسفی است، بلکه منظور تنها بیان این حقیقت است که بعضی از مفسران آغاز آیه ((سنریهم آیاتنا فی الافاق )) را اشاره به برهان نظم و علت و معلول دانسته اند، و ذیل آن را ((ا و لم یکف بربک انه علی کل شیء شهید )) اشاره برهان صدیقین، ولی قرینه روشنی در خود آیه بر این مطلب وجود ندارد.