از آنجا که در آیات گذشته سخن از وظائف سنگین پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) در مقام تبلیغ رسالت بود، در آیات مورد بحث برای فراهم آوردن زمینه این تبلیغ و گسترش دامنه آن در تمام محیط بخشی از وظائف مؤمنان را بیان می کند،
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 351@@@
روی سخن را به همه آنها کرده چنین می گوید:
((ای کسانی که ایمان آورده اید خدا را فراوان یاد کنید)) (یا ایها الذین امنوا اذکروا الله ذکرا کثیرا).
((و صبح و شام او را تسبیح و تنزیه نمائید)) (و سبحوه بکرة و اصیلا)
آری چون عوامل غفلت در زندگی مادی بسیار فراوان و تیرهای وسوسه شیاطین از هر سو به طرف انسان پرتاب می گردد برای مبارزه با آن راهی جز ((ذکر کثیر)) نیست . ((ذکر کثیر)) به معنی واقعی کلمه یعنی ((توجه با تمام وجود به خداوند)) نه تنها با زبان و لقلقه لسان .
ذکر کثیری که در همه اعمال انسان پرتوافکن باشد، و نور و روشنائی بر آنها بپاشد.
به این ترتیب قرآن همه مؤمنان را در این آیه موظف می کند که در همه حال به یاد خدا باشید.
به هنگام عبادت یاد او کنید و حضور قلب و اخلاص داشته باشید.
به هنگام حضور صحنه های گناه یاد او کنید و چشم بپوشید، و یا اگر لغزشی رویداد توبه کنید و به راه حق باز گردید.
به هنگام نعمت یاد او کنید و شکرگزار باشید.
و به هنگام بلا و مصیبت یاد او کنید و صبور و شکیبا باشید.
خلاصه یاد او را که در هر صحنه ای از صحنه های زندگی انگیزه واکنش مناسب و الهی است، فراموش ننمائید.
در حدیثی که در ((صحیح ترمذی )) و ((مسند احمد)) از ((ابو سعید خدری )) از پیامبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل شده چنین می خوانیم : که از آن حضرت پرسیدند: ای العباد افضل درجة عند الله یوم القیامة : ((کدامیک از بندگان در روز
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 352@@@
قیامت مقامشان از همه برتر است ))؟!
فرمود: الذاکرون الله کثیرا: ((آنها که خدا را بسیار یاد می کنند)).
ابو سعید می گوید: عرض کردم یا رسول الله ! و من الغازی فی سبیل الله ؟: ((آیا چنین کسانی حتی از جنگجویان راه خدا والامقامترند))؟!
فرمود: لو ضرب بسیفه فی الکفار و المشرکین حتی ینکسر و یختضب دما لکان الذاکرون الله افضل درجه منه ! ((اگر با شمشیرش آنقدر بر پیکر کفار و مشرکین بزند که شمشیرش بشکند و با خون رنگین شود آنها که یاد خدا بسیار می کنند از او برترند))!.**(درالمنثور) طبق نقل (المیزان) جلد 16 صفحه 353***
چرا که جهاد خالصانه نیز بدون ذکر کثیر خداوند ممکن نیست .
و از اینجا معلوم می شود که ذکر کثیر معنی وسیعی دارد و اگر در بعضی از روایات به تسبیح حضرت فاطمه زهرا علیها السلام (34 مرتبه الله اکبر و 33 مرتبه الحمد لله و 33 مرتبه سبحان الله ) و در کلمات بعضی از مفسران به ذکر صفات علیا و اسماء حسنی و تنزیه پروردگار از آنچه شایسته او نیست یا مانند آن تفسیر شده، همه از قبیل بیان ذکر مصداق روشن است، نه محدود ساختن مفهوم آیه به خصوص این مصادیق است .
همانگونه که از سیاق آیات به خوبی بر می آید منظور از ((تسبیح خداوند در هر صبح و شام )) همان دوام تسبیح است، و ذکر خصوص این دو وقت به عنوان آغاز و پایان روز می باشد، و اینکه بعضی آن را به نماز صبح و عصر یا مانند آن تفسیر کرده اند باز از قبیل ذکر مصداق است .
به این ترتیب ((ذکر کثیر خداوند، و تسبیح او هر صبح و شام )) جز به تداوم توجه به پروردگار و تنزیه و تقدیس مداوم او از هر عیب و نقص حاصل نمی گردد، و می دانیم که یاد خدا برای روح و جان انسان همچون غذا و آب است برای تن ،
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 353@@@
در آیه 28 سوره رعد آمده است الا بذکر الله تطمئن القلوب : ((آگاه باشید تنها با یاد خدا دلها آرامش می یابد))!.
آرامش و اطمینان دل نیز نتیجه اش همان است که در آیات 27 - 30 سوره فجر آمده است : یا ایتها النفس المطمئنة ارجعی الی ربک راضیة مرضیة فادخلی فی عبادی و ادخلی جنتی : ((ای نفس مطمئن و آرام ! به سوی پروردگارت باز گرد، در حالی که هم تو از او خشنود هستی و هم او از تو خشنود است، سپس در زمره بندگانم در آی، و در بهشتم وارد شو))!
آیه بعد در حقیقت نتیجه و علت غائی ذکر و تسبیح مداوم است، می فرماید: ((او کسی است که بر شما درود و رحمت می فرستد، و فرشتگان او نیز برای شما تقاضای رحمت می کنند تا شما را از ظلمات جهل و شرک و کفر بیرون آورد و به سوی نور ایمان و علم و تقوا رهنمون شود)) (هو الذی یصلی علیکم و ملائکته لیخرجکم من الظلمات الی النور).
((چرا که او نسبت به مؤمنان رحیم و مهربان است و به همین دلیل هدایت و رهبری آنها را بر عهده گرفته و فرشتگانش را نیز مامور امداد آنها نموده است )) (و کان بالمؤمنین رحیما).
((یصلی )) از ماده ((صلاة )) در اینجا به معنی توجه و عنایت مخصوص است، این عنایت در مورد خداوند همان نزول رحمت است، و در مورد فرشتگان استغفار و تقاضای رحمت می باشد، چنانکه در آیه 7 سوره غافر می خوانیم : و یستغفرون للذین آمنوا: ((حاملان عرش خدا برای مؤمنان استغفار می کنند)).
به هر حال این آیه بشارت بزرگ و نوید عظیمی برای مؤمنانی که همواره به یاد خدا هستند در بر دارد، چرا که با صراحت می گوید: آنها در سیر خود به سوی الله تنها نیستند، بلکه به مقتضای ((یصلی )) که فعل مضارع است و دلیل
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 354@@@
بر استمرار می باشد همواره زیر پوشش رحمت خداوند و فرشتگان او قرار دارند، در سایه این رحمت پرده های ظلمت شکافته می شود، و نور علم و حکمت و ایمان و تقوا را بر قلب و جان آنها می پاشد.
آری این آیه بشارتی است بزرگ برای همه سالکان راه حق و به آنها نوید می دهد که از جانب معشوق کششی نیرومند است، تا کوشش عاشق بیچاره بجائی برسد!
این آیه تضمینی است برای همه مجاهدان راه الله که سوگند شیطان در زمینه اغوای فرزندان آدم دامان آنها را نمی گیرد، چرا که در زمره خالصان و مخلصان قرار دارند، و شیطان از همان روز نخست از گمراه ساختن آنها اظهار عجز و ناتوانی کرده و گفته است فبعزتک لاغوینهم اجمعین الا عبادک منهم المخلصین : ((به عزتت سوگند همه را گمراه می کنم جز بندگان مخلصت ))! (ص - 82 و 83).
جمله و کان بالمؤمنین رحیما با توجه به اینکه ((کان )) فعل ماضی است و دلیل بر این است که همیشه خداوند نسبت به مؤمنان رحمت خاصی داشته، تاکید مجددی است بر آنچه در آغاز این آیه آمده است .
آری این رحمت خاص خدا است که مؤمنان را از ظلمات اوهام و شهوات و وساوس شیطانی بیرون می آورد، و به نور یقین و اطمینان و تسلط بر نفس رهنمون می گردد که اگر رحمت او نبود این راه پر پیچ و خم هرگز پیموده نمی شد.
و در آخرین آیه مورد بحث مقام مؤمنان و پاداش آنها را به عالیترین وجه و در کوتاهترین عبارت ترسیم کرده می گوید: ((تحیت فرشتگان الهی به آنها در روز قیامت روزی که او را دیدار می کنند سلام است )) (تحیتهم یوم یلقونه سلام ).
((تحیت )) از ماده ((حیات )) به معنی دعا کردن برای سلامت و حیات دیگری
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 355@@@
است (برای توضیح بیشتر به جلد 4 صفحه 42 مراجعه فرمائید).
این سلامی است که نشانه سلامت از عذاب و از هر گونه درد و رنج و ناراحتی است، سلامی است تواءم با آرامش و اطمینان .
گر چه بعضی از مفسران معتقدند که معنی ((تحیتهم )) اشاره به درود و تحیت مؤمنان به یکدیگر می باشد، ولی با توجه به آیات قبل که در آن سخن از صلاة و رحمت الهی و ملائکه در این جهان بود ظاهر این است که این تحیت نیز از ناحیه فرشتگانش در آخرت است، چنانکه در ((آیه 23 سوره رعد)) می خوانیم : و الملائکة یدخلون علیهم من کل باب سلام علیکم بما صبرتم : آنروز فرشتگان از هر دری بر مؤمنان وارد می شوند، و به آنها می گویند سلام بر شما به خاطر صبر و شکیبائیتان .
از آنچه گفتیم ضمنا روشن شد که مراد از جمله ((یوم یلقونه )) همان روز قیامت است که ((روز لقاء الله )) نامیده شده، و معمولا این تعبیر در آیات قرآن در همین معنی به کار می رود.
بعد از این تحیت که در حقیقت مربوط به آغاز کار است اشاره به پایان کار آنها کرده، می فرماید: ((خداوند برای آنها پاداش پر ارزشی فراهم ساخته است )) (و اعد لهم اجرا کریما).
جمله ای که در عین اختصار همه چیز در آن جمع است و همه نعمتها و مواهب در آن نهفته است .
نکته ها: