به دنبال بحثهائی که در باره وظائف همسران پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) در آیات گذشته ذکر شد در آیه مورد بحث، سخنی جامع و پر محتوی در باره همه زنان و مردان و صفات بر جسته آنها بیان شده است، و ضمن بر شمردن ده وصف از اوصاف اعتقادی و اخلاقی و عملی آنان، پاداش عظیم آنها را در پایان آیه بر شمرده است .
بخشی از این اوصاف دهگانه از مراحل ایمان سخن می گوید (اقرار به زبان، تصدیق به قلب و جنان، و عمل به ارکان ). قسمت دیگری پیرامون کنترل زبان و شکم و شهوت جنسی که سه عامل سرنوشت ساز در زندگی و اخلاق انسانها می باشد بحث می کند.
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 309@@@
و در بخش دیگری از مساءله حمایت از محرومان و ایستادگی در برابر حوادث سخت و سنگین یعنی صبر که ریشه ایمان است و سرانجام از عامل تداوم این صفات یعنی ذکر پروردگار سخن به میان می آورد
می گوید: مردان مسلمان و زنان مسلمان (ان المسلمین و المسلمات ).
و مردان مؤمن و زنان مؤمنه (و المؤمنین و المؤمنات ).
و مردانی که مطیع فرمان خدا هستند و زنانی که از فرمان حق اطاعت می کنند (و القانتین و القانتات ).
گرچه بعضی از مفسران، اسلام و ایمان را در آیه فوق به یک معنی گرفته اند، ولی پیدا است که این تکرار نشان می دهد منظور از آنها دو چیز متفاوت است، و اشاره به همان مطلبی است که در آیه 14 سوره حجرات آمده : قالت الاعراب آمنا قل لم تؤمنوا و لکن قولوا اسلمنا و لما یدخل الایمان فی قلوبکم :
اعراب گفتند ما ایمان آورده ایم، بگو: هنوز ایمان نیاورده اید، بلکه بگوئید اسلام آورده ایم، و ایمان هنوز در اعماق قلب شما نفوذ نکرده است !
اشاره به اینکه اسلام همان اقرار به زبان است که انسان را در صف مسلمین قرار می دهد، و مشمول احکام آنها می کند، ولی ایمان تصدیق به قلب و دل است .
در روایات اسلامی نیز به همین تفاوت اشاره شده است .
در روایتی چنین می خوانیم : یکی از یاران امام صادق (علیه السلام ) درباره اسلام و ایمان از آن حضرت سؤال کرد و پرسید آیا اینها با هم مختلفند؟ امام در پاسخ فرمود: آری، ایمان با اسلام همراه است، اما اسلام ممکن است همراه ایمان نباشد.
او توضیح بیشتر خواست امام (علیه السلام ) فرمود: الاسلام شهادة ان لا اله الا الله و التصدیق برسول الله صلی علیه و آله و سلم، به حقنت الدماء، و علیه جرت المناکح و المواریث، و علی ظاهره جماعة الناس، و الایمان الهدی
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 310@@@
و ما یثبت فی القلوب من صفة الاسلام، و ما ظهر من العمل به : اسلام شهادت به توحید و تصدیق به رسالت پیامبر است، هر کس اقرار به این دو کند جانش (در پناه حکومت اسلامی ) محفوظ خواهد بود، و ازدواج مسلمانان با او جایز، و می تواند از مسلمین ارث ببرد، و گروهی از مردم مشمول همین ظاهر اسلامند، اما ایمان نور هدایت و حقیقتی است که در دل از وصف اسلام جای می گیرد، و اعمالی است که به دنبال آن می آید.**اصول کافی جلد 2 صفحه 21 باب ان الایمان یشرک الاسلام***
قانت از ماده قنوت چنانکه قبلا هم گفته ایم به معنی اطاعت تواءم با خضوع است، اطاعتی که از ایمان و اعتقاد سر زند، و این اشاره به جنبه های عملی و آثار ایمان می باشد.
سپس به یکی دیگر از مهمترین صفات مؤمنان راستین، یعنی حفظ زبان پرداخته می گوید: و مردان راستگو و زنان راستگو (و الصادقین و الصادقات ).
از روایات اسلامی استفاده می شود که استقامت و درستی ایمان انسان به استقامت و درستی زبان او است : لا یستقیم ایمان امرء حتی یستقیم قلبه، و لا یستقیم قلبه حتی یستقیم لسانه : ایمان انسان به درستی نمی گراید تا قلبش درست شود، و قلبش درست نمی شود تا زبانش درست شود!.**محجة البیضاء جلد 5 ص 193***
و از آنجا که ریشه ایمان، صبر و شکیبائی در مقابل مشکلات است، و نقش آن در معنویات انسان همچون نقش سر است در برابر تن، پنجمین وصف آنها را این گونه بازگو می کند: و مردان صابر و شکیبا و زنان صابر و شکیبا (و الصابرین و الصابرات ).
از طرفی می دانیم یکی از بدترین آفات اخلاقی، کبر و غرور و حب جاه است ،
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 311@@@
و نقطه مقابل آن خشوع، لذا در ششمین توصیف می فرماید: و مردان با خشوع و زنان با خشوع (و الخاشعین و الخاشعات ).
گذشته از حب جاه، حب مال، نیز آفت بزرگی است، و اسارت در چنگال آن، اسارتی است دردناک، و نقطه مقابل آن انفاق و کمک کردن به نیازمندان است لذا در هفتمین توصیف می گوید: و مردان انفاقگر و زنان انفاق کننده (و المتصدقین و المتصدقات ).
گفتیم سه چیز است که اگر انسان از شر آن در امان بماند از بسیاری از شرور و آفات اخلاقی در امان است، زبان و شکم و شهوت جنسی، به قسمت اول در چهارمین توصیف اشاره شداما به قسمت دوم و سوم در هشتمین و نهمین وصف مؤمنان راستین اشاره کرده می گوید: و مردانی که روزه میدارند و زنانی که روزه می دارند (و الصائمین و الصائمات ).
و مردانی که دامان خود را از آلودگی به بیعفتی حفظ می کنند، و زنانی که عفیف و پاکند (و الحافظین فروجهم و الحافظات ).
سرانجام به دهمین و آخرین صفت که تداوم تمام اوصاف پیشین بستگی به آن دارد پرداخته می گوید: و مردانی که بسیار به یاد خدا هستند، و زنانی که بسیار یاد خدا می کنند (و الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات ).
آری آنها با یاد خدا در هر حال و در هر شرایط، پرده های غفلت و بیخبری را از قلب خود کنار می زنند، وسوسه ها و همزات شیاطین را دور می سازند و اگر لغزشی از آنان سر زده، فورا در مقام جبران بر می آیند تا از صراط مستقیم الهی فاصله نگیرند.
در اینکه منظور از ذکر کثیر چیست ؟ در روایات اسلامی و کلمات مفسرین، تفسیرهای گوناگونی ذکر شده که ظاهرا همه از قبیل ذکر مصداق است و مفهوم وسیع این کلمه شامل همه آنها می شود.
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 312@@@
از جمله در حدیثی از پیغمبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم ) می خوانیم : اذا ایقظ الرجل اهله من اللیل فتوضا و صلیا کتبا من الذاکرین الله کثیرا و الذاکرات : هنگامی که مرد همسرش را شبانگاه بیدار کند و هر دو وضو بگیرند و نماز (شب ) بخوانند از مردان و زنانی خواهند بود که بسیار یاد خدا می کنند.**تفسیر (مجمع البیان) و تفسیر (قرطبی) ذیل آیه مورد بحث***
و در حدیثی از امام صادق (علیه السلام ) می خوانیم : هر کس تسبیح فاطمه زهرا (علیهاالسلام ) را در شب بگوید مشمول این آیه است .**(مجمع البیان) ذیل آیه مورد بحث***
بعضی از مفسران گفته اند: ذکر کثیر آن است که در حال قیام و قعود به هنگامی که به بستر می رود یاد خدا کند.
اما به هر حال ذکر نشانه فکر است، و فکر مقدمه عمل، هدف هرگز ذکر خالی از فکر و عمل نیست .
در پایان آیه، پاداش بزرگ این گروه از مردان و زنانی را که دارای ویژگیهای دهگانه فوق هستند چنین بیان می کند: خداوند برای آنها مغفرت و پاداش عظیمی فراهم ساخته است (اعد الله لهم مغفرة و اجرا عظیما).
نخست با آب مغفرت گناهان آنها را که موجب آلودگی روح و جان آنها است می شوید، سپس پاداش عظیمی که عظمتش را جز او کسی نمی داند در اختیارشان می نهد، در واقع یکی از این دو جنبه نفی ناملایمات دارد و دیگر جلب ملایمات .
تعبیر به اجرا خود دلیل بر عظمت آن است، و توصیف آن با وصف عظیم تاکیدی بر این عظمت است، و مطلق بودن این عظمت، دلیل دیگری است بر وسعت دامنه آن، بدیهی است چیزی را که خداوند بزرگ، بزرگ بشمرد فوق العاده عظمت دارد.
این نکته نیز قابل توجه است که جمله اعد (آماده کرده است ) با فعل
@@تفسیر نمونه جلد 17 صفحه 313@@@
ماضی، بیانی است برای قطعی بودن این اجر و پاداش و عدم وجود تخلف، و یا اشارهای به اینکه بهشت و نعمتهایش از هم اکنون برای مؤمنان آماده است .
نکته :