از آنجا که در آیات گذشته سخن از اصرار بت پرستان بر پرستش بتهائی بود که مطلقا سود و زیانی ندارند در نخستین آیات مورد بحث اشاره به وظیفه پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) در برابر این متعصبان لجوج کرده می گوید: ما تو را جز به عنوان
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 133@@@
بشارت دهنده و انذار کننده نفرستادیم (و ما ارسلناک الا مبشرا و نذیرا).**(نذیر) به اعتقاد بعضی صیغه مبالغه است و در حالی که (مبشر) تنها اسم فاعل می باشد این تفاوت تعبیر ممکن است به خاطر این باشد که پیامبر(ص) در برابر گروهی بی ایمان قرار گرفته بود که درانحراف خود سخت اصرار داشتند و طبعا او باید آنها را بسیار انذار کند(روح المعانی ذیل آیه مورد بحث)***
اگر آنها دعوت تو را نپذیرفتند ایرادی بر تو نیست، تو وظیفه خود را که بشارت و انذار است انجام دادی، و دلهای آماده را به سوی خدا دعوت کردی.
این سخن هم وظیفه پیامبر را مشخص می کند و هم تسلی خاطری برای او است، و هم نوعی تهدید و بی اعتنائی به این گروه گمراه می باشد.
سپس به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) دستور می دهد که به آنها بگو من از شما در برابر این قرآن و ابلاغ این آئین آسمانی هیچ گونه اجر و پاداشی مطالبه نمی کنم (قل ما اسالکم علیه من اجر).
بعد اضافه می کند: تنها اجری که من می خواهم این است که مردم بخواهند راهی به سوی پروردگارشان برگزینند (الا من شاء ان یتخذ الی ربه سبیلا).
یعنی تنها اجر و پاداش من هدایت شما است، آنهم از روی اراده و اختیار نه اکراه و اجبار، و این تعبیر جالبی است که نهایت لطف و محبت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) را نسبت به پیروانش روشن می سازد، چرا که اجر و مزد خود را سعادت و خوشبختی آنان می شمرد.**بنابراین استثناء در آیه فوق (استثنای متصل) است هرچند در بدو نظر منقطع جلوه می کند***
بدیهی است هدایت امت اجر معنوی فوق العاده ای برای پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) دارد چرا که الدال علی الخیر کفاعله: هر کس راهنمای کار خیری باشد همچون رهرو آن راه است.
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 134@@@
در تفسیر این آیه احتمالات دیگری نیز داده اند، از جمله:
جمعی از مفسرین معتقدند که معنی آیه چنین است: من از شما هیچگونه پاداشی نمی خواهم مگر اینکه خود بخواهید اموالی در راه خدا به نیازمندان انفاق کنید که آن بسته به میل خود شما است.**در این صورت استثناء (استثناء منقطع) خواهد بود***
ولی تفسیر اول بسیار نزدیکتر به معنی آیه است.
از آنچه در بالا گفتیم روشن شد که ضمیر در علیه به قرآن و تبلیغ آئین اسلام باز می گردد چرا که سخن از عدم مطالبه اجر و پاداش در برابر این دعوت است.
این جمله علاوه بر اینکه بهانه های مشرکان را قطع می کند، روشن می سازد که قبول این دعوت الهی بسیار سهل و ساده و آسان و برای همه کس بدون هیچ زحمت و هزینه ای امکان پذیر است.
و این خود گواهی است بر صدق دعوت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) و پاکی فکر و برنامه او چرا که مدعیان دروغین حتما برای اجر و پاداشی خواه مستقیم یا غیر مستقیم دست به این کار می زنند.
آیه بعد تکیه گاه اصلی پیامبر را روشن می سازد و می فرماید: توکل بر خداوندی کن که زنده است و هرگز نمی میرد (و توکل علی الحی الذی لا یموت).
و با داشتن تکیه گاه و پناهگاه و سرپرستی که همیشه زنده است و همیشه زنده خواهد بود نه نیازی به اجر و پاداش آنها داری، و نه وحشتی از ضرر و زیان و توطئه آنان.
و اکنون که چنین است تسبیح و حمد او بجا آور از نقصها منزه بشمر، و در
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 135@@@
برابر همه کمالات او را ستایش کن (و سبح بحمده).
در حقیقت این جمله را می توان به منزله تعلیل بر جمله قبل دانست، زیرا هنگامی که او از هر عیب و نقص پاک و به هر کمال و حسنی آراسته است، چنین کسی شایسته توکل می باشد.
سپس اضافه می کند: از کارشکنی و توطئه های دشمنان نگران مباش همین بس که خداوند از گناهان بندگانش آگاه است و به موقع حساب آنها را می رسد (و کفی به بذنوب عباده خبیرا).
آیه بعد بیان قدرت پروردگار در پهنه جهان هستی است و توصیف دیگری است از این تکیه گاه مطمئن، می فرماید: او کسی است که آسمانها و زمین و آنچه را در میان این دو است در شش روز (شش دوران) آفرید (الذی خلق السموات و الارض و ما بینهما فی ستة ایام).
سپس بر عرش قدرت قرار گرفت، و به تدبیر عالم پرداخت (ثم استوی علی العرش).
کسی که دارای این قدرت وسیع است می تواند متوکلان بر خود را در برابر هر خطر و حادثه ای حفظ کند، که هم آفرینش جهان به وسیله او بوده و هم اداره و رهبری و تدبیر آن در اختیار ذات پاک او است.
ضمنا آفرینش جهان به صورت تدریجی اشاره ای به این واقعیت است که خدا در هیچ کاری عجله ندارد، اگر دشمنان تو را سریعا مجازات نمی کند برای همین است که به آنها میدان و مهلت می دهد تا به اصلاح خویش بپردازند، بعلاوه کسی عجله می کند که از فوت فرصت، خوف دارد، و این درباره خداوند قادر متعال متصور نیست.
درباره آفرینش جهان هستی در شش روز و این که روز در این گونه
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 136@@@
موارد به معنی دوران است، دورانی که ممکن است میلیونها و یا میلیاردها سال طول بکشد، و شواهد این معنی از ادبیات عرب، و ادبیات زبانهای دیگر، به طور مشروح در جلد ششم تفسیر نمونه آیه 54 سوره اعراف (صفحه 200 به بعد) بحث کرده ایم، و این دورانهای ششگانه را نیز مشخص نموده ایم.
و نیز معنی عرش و جمله استوی علی العرش در همانجا آمده است.
و در پایان آیه اضافه می کند او خداوند رحمان است (الرحمن).
کسی که رحمت عامش همه موجودات را در برگرفته، و مطیع و عاصی و مؤمن و کافر از خوان نعمت بی دریغش بهره می گیرند.
اکنون که خدائی داری بخشنده و قادر و توانا اگر چیزی می خواهی از او بخواه که از خواست همه بندگانش آگاه است (فاسئل به خبیرا).
در حقیقت این جمله نتیجه مجموع بحثهای گذشته است که می گوید به آنها اعلام کن که من از شما پاداش نمی خواهم و بر خدائی توکل کن که جامع اینهمه صفات است، هم قادر است، هم رحمن، هم خبیر است و هم آگاه، حال که چنین است هر چه می خواهی از او بخواه.
مفسران در تفسیر این جمله بیانات دیگری دارند و غالبا سؤال را در اینجا به معنی پرسش کرده اند (نه تقاضا) و گفته اند مفهوم جمله این است که اگر می خواهی درباره آفرینش هستی و قدرت پروردگارکنی از خود او به پرس که از همه چیز با خبر است.
بعضی علاوه بر این که سؤال را به پرسش تفسیر کرده اند گفته اند منظور از خبیر جبرئیل و یا پیامبر است یعنی صفات خدا را از آنها بپرس.
البته تفسیر اخیر بسیار بعید به نظر می رسد، و تفسیر قبل از آن نیز چندان متناسب با آیات گذشته نیست و آنچه در معنی آیه گفتیم که منظور از سؤال تقاضا
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 137@@@
و درخواست از خدا است نزدیکتر به نظر می رسد.**طبق این تفسیر (با) در (به) زائده است اما طبق تفاسیر دیگر با به معنی (عن) می باشد***