در تعقیب بحثهائی که در آیات گذشته در زمینه موضع گیریهای مشرکان در برابر اسلام و قرآن آمد، خداوند در آیات مورد بحث، برنامه و خط مشی پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) را در ضمن بیان پنج دستور، در مقابل آنان مشخص می کند.
قبل از هر چیز، شخص پیامبر را دعوت به اعتقاد هر چه راسختر به توحید می کند توحیدی که ریشه و اساس همه دعوت پیامبران را تشکیل می دهد، می گوید: هیچ معبود دیگری را با خداوند مخوان که مجازات خواهی شد! (فلا تدع مع الله الها آخر فتکون من المعذبین).
با اینکه مسلما پیامبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) منادی توحید بود، و هرگز انحراف از این اصل درباره او متصور نبود ولی اهمیت این مساله بقدری است که قبل از هر چیز شخص او را در این زمینه مخاطب می سازد، تا دیگران حساب خویش را برسند بعلاوه ساختن دیگران باید از طریق خودسازی شروع شود.
سپس به مرحله ای فراتر از آن پرداخته چنین دستور می دهد: خویشاوندان نزدیکت را انذار کن، و از شرک و مخالفت فرمان پروردگار بترسان (و انذر عشیرتک الاقربین).**(عشیرة) در اصل از ماده (عشرة) (عدد ده) گرفته شده و از آنجا که عدد ده در حد خود یک عدد کامل محسوب میشود به جمعیت بستگان نزدیک که انسان بوسیله آنها جمع کاملی را تشکیل می دهند عشیرة گفته اند ماده معاشرت نیز ممکن است از همین معنی گرفته شده باشد چرا که انسانها را به صورت مجموعه کاملی در می آورد***
بدون شک برای دست زدن به یک برنامه انقلابی گسترده باید از حلقه های کوچکتر و فشرده تر شروع کرد و چه بهتر اینکه پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نخستین دعوت
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 367@@@
خود را از بستگانش شروع کند که هم سوابق پاکی او را بهتر از همه می شناسند و هم پیوند محبت خویشاوندی نزدیک ایجاب می کند که به سخنانش بیش از دیگران گوش فرا دهند، و از حسادتها و کینه توزیها و انتخاب موضع خصمانه، دورترند.
بعلاوه این امر نشان می دهد که پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) هیچگونه مداهنه و سازشکاری با هیچکس ندارد حتی بستگان مشرک خود را از دعوت به سوی توحید و حق و عدالت استثنا نمی کند.
به هنگامی که این آیه نازل شد، پیغمبر گرامی اسلام (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) برای اجرای این فرمان برنامه ای ترتیب داد که شرح آن را در نکات همین آیات به خواست خدا می خوانید.
در مرحله سوم دایره وسیعتری مورد توجه قرار گرفته می فرماید: با محبت و تواضع از مؤمنانی که پیروی تو می کنند استقبال کن، و بال و پر خود را برای آنها بگستر (و اخفض جناحک لمن اتبعک من المؤمنین).
این تعبیر زیبا کنایه از تواضع توأ م با محبت و مهر و ملاطفت است، همانگونه که پرندگان هنگامی که می خواهند به جوجه های خود اظهار محبت کنند، بالهای خود را گسترده و پائین آورده و آنان را زیر بال و پر می گیرند، تا هم در برابر حوادث احتمالی مصون مانند و هم از تشتت و پراکندگی حفظ شوند، پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) نیز مامور است مؤمنان راستین را زیر بال و پر خود بگیرد.
این تعبیر پر معنی دقایق مختلفی را در مورد محبت با مؤمنان بیان می کند که با کمی دقت روشن می شود.
ضمنا ذکر این جمله بعد از مساله انذار و بیم دادن بیانگر این واقعیت است که اگر یکجا به خاطر مسائل تربیتی تکیه بر خشونت و بیم شده است بلافاصله
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 368@@@
تکیه بر محبت و مهر و عاطفه می شود تا از این دو معجون مناسبی فراهم گردد.
سپس به چهارمین دستور پرداخته می گوید: اگر آنان دعوت تو را نپذیرفتند و به مخالفت برخاستند نگران نباش ولی به آنها بگو من از کار شما بیزارم و به این ترتیب موضع خویش را در برابر آنان آشکار کن (فان عصوک فقل انی بری ء مما تعملون).
ظاهر این است که ضمیر در جمله عصوک به بستگان نزدیک پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) باز می گردد، یعنی اگر پس از دعوت آنان به سوی حق در برابر تو تسلیم نشدند، و به شرک و مخالفت ادامه دادند، موضع خود را در مقابل آنان مشخص کن، این پیش بینی قرآن چنانکه در بحث نکات خواهد آمد به وقوع پیوست و همه آنان جز علی (علیه السلام) از قبول دعوت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) خودداری کردند، بعضی با سکوت برگزار کردند و بعضی از طریق سخریه و استهزاء مخالفت خود را آشکار ساختند.
سرانجام در پنجمین دستور برای تکمیل برنامه های گذشته به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) چنین گوید: و بر خداوند عزیز و رحیم توکل نما (و توکل علی العزیز الرحیم).
این مخالفتها هرگز تو را دلسرد نکند و کمی دوستان و پیروان در عزم آهنین تو اثر نگذارد، تو تنها نیستی، تکیه گاهت خداوندی است شکست ناپذیر و بسیار رحیم و مهربان.
همان خداوندی که توصیف او را به عزیز و رحیم در پایان سرگذشت انبیای پیشین شنیدی.
همان خداوندی که با قدرتش، ظلم فرعونیان و غرور نمرودیان و خودخواهی و کبر قوم نوح و دنیاپرستی قوم عاد و هوسبازی قوم لوط را در هم شکست، و این
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 369@@@
انبیای بزرگ و مؤمنانی را که در اقلیت قرار گرفته بودند، رهائی بخشید و مشمول رحمتش ساخت.
همان خدائی که تو را به هنگامی که بر می خیزی می بیند (الذی یراک حین تقوم).
و حرکت تو را در میان سجده کنندگان مشاهده می کند (و تقلبک فی الساجدین).
آری او است خدای شنوا و دانا (انه هو السمیع العلیم).
و به این ترتیب بعد از توصیف خداوند به عزیز و رحیم، سه وصف دیگر که هر یک از دیگری دلگرم کننده تر، و امیدبخش تر است در این آیات آمده است: خدائی که زحمات پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) را می بیند، و از قیام و سجده و حرکت و سکون او با خبر است.
خدائی که صدای او را می شنود.
و خدائی که از خواسته ها و نیازهای او آگاه است.
آری بر چنین خدائی باید تکیه کنی و زمام کار خویش را به او بسپاری.
نکته ها: