روز قیامت صحنه های عجیبی دارد که بخشی از آن در آیات گذشته آمد و در آیات مورد بحث بخش دیگری خاطر نشان شده، و آن مساله حسرت فوق العاده ظالمان از گذشته خویش است نخست می فرماید:
بخاطر آور روزی را که ظالم دست خویش را از شدت حسرت به دندان
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 70@@@
می گزد، می گوید: ای کاش با رسولخدا (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) راهی برگزیده بودم (و یوم یعض الظالم علی یدیه یقول یا لیتنی اتخذت مع الرسول سبیلا).**جمله یوم یعض... از نظر ادبی عطف است بر (یوم یرون) که در چند آیه قبل گذشت بعضی نیز آن را متعلق به جمله مقدر (اذکر) دانسته اند***
یعض از ماده عض (بر وزن سد) به معنی گاز گرفتن با دندان است و معمولا این تعبیر در مورد کسانی که از شدت حسرت و تاسف ناراحتند به کار می رود، چنانکه در فارسی نیز ضرب المثل است که فلانکس انگشت حسرت به دندان می گزید (ولی در عربی به جای انگشت، دست گفته می شود و شاید رساتر باشد چون همیشه انسان در چنین حالاتی انگشت نمی گزد بلکه گاه پشت دست را می گزد مخصوصا در عربی بسیار می شود که همچون آیه مورد بحث یدیه یعنی هر دو دست، گفته می شود که شدت تاسف و حسرت را به طرز گویاتری بیان می کند).**البته گاه در فارسی نیز دست به دندان گزیدن نیز گفته می شود چنانکه در شعر سعدی آمده است.
حذر کن ز آنچه دشمن گوید آن کن که بر دندان گزی دست تغابن***
این کار شاید به خاطر این باشد که این گونه اشخاص هنگامی که گذشته خویش را می نگرند خود را مقصر می دانند و تصمیم بر انتقام از خویشتن می گیرند و این نوعی انتقام است تا بتوانند در سایه آن کمی آرامش یابند.
و براستی آن روز را باید یوم الحسرة گفت، چنانکه در قرآن از روز قیامت نیز به همین عنوان یاد شده است (سوره مریم آیه 39) چرا که افراد خطاکار خود را در برابر یک زندگی جاویدان در بدترین شرائط می بینند در حالی که می توانستند با چند روز صبر و شکیبائی و مبارزه با نفس و جهاد و ایثار، آن را به یک زندگی پر افتخار و سعادتبخش مبدل سازند.
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 71@@@
حتی برای نیکوکاران هم روز تاسف است، تاسف از اینکه چرا بیشتر از این نیکی نکردند؟!
سپس اضافه می کند که این ظالم بیدادگر که در دنیائی از تاسف فرو رفته می گوید: ای وای بر من کاش فلان شخص گمراه را دوست خود انتخاب نکرده بودم (یا ویلتی لیتنی لم اتخذ فلانا خلیلا).**(خلیل) به معنی دوست خاص و صمیمی گفته می شود که انسان او را مشاور خود قرار می دهد البته خلیل معانی دیگری نیز دارد مه در جلد چهارم صفحه 145 (ذیل آیه 125 سوره نساء) آورده ایم***
روشن است که منظور از فلان همان شخصی است که او را به گمراهی کشانده: شیطان یا دوست بد یا خویشاوند گمراه، و فردی همچون ابی برای عقبه که در شان نزول آمده بود.
در واقع این آیه و آیه قبل دو حالت نفی و اثبات را در مقابل هم قرار می دهد در یکجا می گوید: ای کاش راهی به پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) پیدا کرده بودم و در اینجا می گوید: ای کاش فلان شخص را دوست خود انتخاب نکرده بودم که تمام بدبختی در ترک رابطه با پیامبر (صلی اللّه علیه و آله و سلّم) و قبول رابطه با این دوست گمراه بود.
باز ادامه می دهد و می گوید: بیداری و آگاهی به سراغ من آمده بود (و سعادت در خانه مرا کوبید) ولی این دوست بی ایمان مرا گمراه ساخت (لقد اضلنی عن الذکر بعد اذ جائنی).
اگر از ایمان و سعادت جاویدان، فاصله زیادی می داشتم، این اندازه جای تاسف نبود، ولی تا نزدیک مرز پیش رفتم، یک گام بیشتر نمانده بود که برای همیشه خوشبخت شوم، اما این کور دل متعصب لجوج مرا از لب چشمه آب حیات
@@تفسیر نمونه جلد 15 صفحه 72@@@
تشنه بازگرداند و در گرداب بدبختی فرو برد.
ذکر در جمله بالا معنی وسیعی دارد و تمام آیات الهی را که در کتب آسمانی نازل شده شامل می شود، بلکه هر چیز که موجب بیداری و آگاهی انسان باشد در آن جمع است.
و در پایان آیه می گوید: شیطان همیشه مخذول کننده انسان بوده است (و کان الشیطان للانسان خذولا).
چرا که انسان را به بیراهه ها و مناطق خطر می کشاند و بعد او را سرگردان رها کرده و به دنبال کار خود می برد.
باید توجه داشت که خذول صیغه مبالغه است و به معنی بسیار مخذول کننده.
حقیقت خذلان این است که کسی دل به یاری دیگری ببندد ولی او درست در لحظات حساس دست از کمک و یاریش بردارد.
در اینکه جمله اخیر (کان الشیطان للانسان خذولا) گفتار خداوند است به عنوان هشدار برای همه ظالمان و گمراهان و یا دنباله گفتار این افراد حسرت زده در قیامت است، مفسران دو تفسیر ذکر کرده اند، و هر دو با معنی آیه متناسب است ولی گفتار خدا بودن تناسب بیشتری دارد.
نکته: