پیش از این به این مطلب اشاره شد که یکی از مقامات پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهمالسلام مقام تفسیر و تبیین وحی الهی است؛ چون قرآن دارای محکمات و متشابهات است و چنان که قبلاً بدان اشاره شده دارای ظاهر و باطن است که دسترسی به عمق معارف آن جز برای پیامبر و ائمه معصومین و آشنایان به علوم الهی میسر نیست و تفسیر و تبیین آن جز از عهده دانش آموختگان مکتب اهل بیت بر نمیآید.
بنابراین طبق حکم عقل و روش عقلا مبنی بر لزوم رجوع عالم به جاهل، برای فهم قرآن و معارف دین راهی جز رجوع به آورنده این کتاب الهی و ائمه معصومین علیهمالسلام و دانش آموختگان مکتب آنها نیست. لکن چنین نیست که همه انسانها از روش عقلایی تبعیت کنند و یا خود را پای بند عقل و اصول منطقی فهم و تفهیم و تفهم بدانند. کسانی وجود دارند که تنها در پی گمراه کردن مردمند و هدفشان جز ایجاد شبهه و فتنه در جامعه نیست. قرآن نیز این معنا را پیش بینی کرده است: و هو الذی انزل علیک الکتاب منه آیات محکمات هن ام الکتاب و اخر متشابهات فاما الذین فی قلوبهم زیغ فیتبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنه و ابتغاء تأویله و ما یعلم تاویله الا الله و الراسخون فی العلم یقولون امنا به کل من عند ربنا و ما یذکر الا اولوا الالباب.(54) این آیه، قرآن کریم را به دو بخش محکمات و متشابهات تقسیم کرده است و از محکمات به ام الکتاب یاد کرده است. بخشی از قرآن، آیات محکمند که نسبت به بخش دوم، یعنی متشابهات، جنبه مادر و ریشه و اصل دارند.
محکمات قرآن عبارت از آیاتی است که معانی آنها روشن است و معارف آنها قابل تردید نیست. این آیات، اصول و امهات معارف قرآن را تشکیل میدهند. معیار و ملاک درستی و نادرستی معارف دینی محکمات و امّهات قرآن است. در مقابل، آیاتی هستند که بدون کمک گرفتن از محکمات قابل فهم نیستند و چنان نیست که همگان به عمق معنای آنها پی ببرند. از این بخش از آیات قرآن به متشابهات تعبیر میشود.
قرآن مردم را از تبعیت متشابهات بدون توجه به محکمات و تفسیر و تبیین پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهمالسلام منع کرده است. قرآن کریم تبعیت از متشابهات را نشانه انحراف دل میداند و میفرماید کسانی که متشابهات قرآن را ملاک فکر و فهم و اعتقادات خود قرار میدهند در پی فتنه و تاویل و تحریف قرآن هستند. به بیان قرآن، تاویل و تفسیر آیات متشابه را جز خدا و راسخین در علم و ائمه معصومین علیهمالسلام نمیدانند. راسخین در علم کسانی هستند که با دل و جان بندگی خدا را پذیرفتهاند و میگویند ما به قرآن ایمان آوردهایم؛ چه محکمات و چه متشابهاتش، همه از سوی پروردگار است.