سفارش قرآن در باره ازدواج و زن و فرزند چیست؟ آیا تنگدستى مانع ازدواج و عذرى موجّه است و آیا انسان در برابر دختران و پسران بى‌همسر وظیفه‌اى ندارد؟
(58)قرآن كریم بر همسر گرفتن و تشكیل خانواده تأكید دارد. در آیه 74 سوره فرقان، یكى از ویژگى‌هاى بندگان خاصّ خداى رحمان چنین معرّفى مى‌شود:
یَقُولُونَ رَبَّنا هَبْ لَنا مِنْ أَزْواجِنا وَ ذُرِّیّاتِنا قُرَّةَ أَعْیُنِ...؛ و كسانى كه مى گویند: پروردگارا ! از همسران و فرزندانمان مایه روشنىِ چشم به ما عنایت فرما.
طبق بیان این آیه شریفه، یكى از ویژگى‌هاى انسان‌هاى ممتاز و نمونه این است كه از خداى متعالى، همسران و فرزندان خوب مى‌خواهند. به عبارت دیگر، انسان پسندیده حق، كسى است كه گذشته از صفت‌هاى نیك دیگرى كه دارد،(59) به امر خانواده و زن و فرزند خود، اهتمام مىورزد. در جاى دیگر مى‌فرماید:
﴿ صفحه 318 ﴾
وَ أَنْكِحُوا الْأَیامى مِنْكُمْ وَ الصّالِحِینَ مِنْ عِبادِكُمْ وَ إِمائِكُمْ إِنْ یَكُونُوا فُقَراءَ یُغْنِهِمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِهِ...؛(60) مردان و زنانِ بى‌همسر و غلامان و كنیزان صالح و درستكارتان را همسر دهید. اگر فقیر و تنگدست باشند، خداوند از فضل خود، آنان را بى‌نیاز مى‌سازد.
یكى از نكته‌هاى بسیار مهمّى كه از این آیه شریفه به دست مى‌آید، این است كه خداوند بزرگ با آوردن كلمه «أَنكِحُوا» به جاى «إِنكِحُوا» دستور مى‌فرماید: گذشته از ازدواج كردن كه مطلوب و مستحب است، دختران و زنان بى‌شوهر را شوهر، و پسران و مردان بى‌زن را زن دهند. تعبیر «أَنكِحُوا» نظیر تعبیر «أَقِیمُوا» و «و لا تَحاضُّونَ» و «تَواصَوا بِالحَقِّ و تَوَاصَوا بِالصَّبْرِ» و مانند این‌ها است. در همه این موارد، قرآن نمى‌گوید ازدواج كنید، نماز بخوانید، به نیازمندان كمك كنید یا حق بگویید و صبر كنید؛ بلكه سفارش مى‌كند كه ازدواج، نماز، دستگیرى از مستمندان و عمل به حق و صبر را احیا كرده، و رواج دهید و همدیگر را به این امور توصیه و تشویق كنید. به عبارت دیگر، هر فردى دو تكلیف دارد: یكى مسؤولیتِ عمل كردن به وظیفه، و دیگرى مسؤولیتِ به عمل واداشتن دیگران. افزون بر این كه هر مردى یا زنى باید ازدواج كند، لازم است در اندیشه مردان و زنان ازدواج نكرده هم باشد؛ یعنى بكوشد تا موانع ازدواج را از پیش پاى آنان بردارد. این‌كه بیش تر افراد جامعه ما، چنین احساس تكلیفى ندارند، ناشى از آن است كه از توجّه به معناى دقیق و سفارش قرآن غفلت ورزیده‌اند.
هر كسى وظیفه دارد كه تا حدّ مقدور نگذارد مردِ بى‌زن و زنِ بى‌شوهر در جامعه وجود داشته باشد البتّه این كار را باید از درون محیط خانواده آغاز كرد؛ سپس به خویشاوندان، نزدیكان، دوستان و همسایگان رسید؛ آنگاه به سراغ افراد دیگر جامعه رفت. خداوند متعالى نیز به جهت تأكید بر مطلب مى‌فرماید كه تنگدست بودنِ مرد یا زن، مانع ازدواج نشود. نه مرد بگوید: من الآن پول ندارم و نمى‌توانم هزینه خانواده را فراهم كنم، و نه زن بگوید: این مرد از لحاظ مادّى در تنگنا است و من نمى‌توانم یا نمى‌خواهم همسر چنین مردى باشم. این‌گونه عذرها و بهانه‌جویى‌ها پذیرفته نیست.
تربیت اسلامى اقتضا مى‌كند كه مرد و زن به خداوند توكّل داشته باشند و در عین حال با تمام كوشش خود، براى به دست آوردن اسباب و وسایل زندگى از راهى مشروع بكوشند تا صاحب زندگى پاك و آبرومندى شوند.
﴿ صفحه 319 ﴾
حال اگر اوضاع و احوال به قدرى نامساعد است كه نه فقط ازدواج دائم، بلكه ازدواج موقّت(61) و حتّى ازدواج با كنیز(62) ـ وقتى كنیز وجود دارد ـ نیز امكان‌پذیر نیست، باید عفت و پاكدامنى پیشه كرد و منتظر فرصتى شد تا زمینه ازدواج فراهم شود. قرآن در ادامه همان آیه إِنكاح، به این مطلب امر مى‌فرماید: وَ لْیَسْتَعْفِفِ الَّذِینَ لا یَجِدُونَ نِكاحاً حَتّى یُغْنِیَهُمُ اللّهُ مِنْ فَضْلِه؛(سوره نور آیه 33)و كسانى كه امكانى براى ازدواج نمى‌یابند، باید پاكدامنى پیشه كنند تا خداوند از فضلِ خود آنان را بى‌نیاز سازد.
به هر حال، اسلام كوشش‌هاى فراوانى كرده تا در جامعه، هیچ مردى بى‌زن، و هیچ زنى بدون شوهر نماند.