پس از ذكر عوامل درونى و باطنى اكنون به ذكر آن دسته از امدادهاى غیبى خداوند مى‌پردازیم كه جنبه بیرونى و ظاهرى دارد. در یك تقسیم مى‌توان این عوامل را به دو دسته «عوامل طبیعى» و «عوامل فوق طبیعى» تقسیم كرد، كه در این جا به ترتیب درباره هریك از آن دو به اجمال سخن مى‌گوییم.
1. امدادهاى طبیعى
در زمینه امدادهاى طبیعى، قرآن كریم دست كم به دو عامل اشاره مى‌كند. نخستین عامل طبیعى «طوفان» و «باد شدید» است كه در بعضى جنگ‌ها سبب پیروزى مسلمین و شكست كفار گردید. خداوند در این باره مى‌فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ كانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الأَْبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللّهِ الظُّنُونَا؛(160) اى كسانى كه ایمان آورده اید نعمت خداى را بر خود به یاد آرید؛ آن گاه كه لشكرهایى (از دشمن) به سوى شما آمدند، پس به سویشان تندبادى و لشكرهایى كه آن‌ها را نمى‌دیدید، فرستادیم، و خدا به آن چه مى‌كنید همواره بینا است. و هنگامى‌كه (سپاهیان دشمن) از بالا و پایین (پاى) شما بر شما (در) آمدند و آن گاه كه چشم‌ها خیره شد و جان‌ها به گلوگاه‌ها رسید و به خدا گمان هایى (نابجا) بردید.
﴿ صفحه 211﴾
این آیه كه به جنگ احزاب اشاره دارد باد و طوفان را از جمله عوامل پیروزى مسلمانان بر مى‌شمارد. در این آیه هم چنین به گسیل داشتن سپاهیان نامرئى اشاره شده كه امداد غیبى دیگرى است و شاهد بحث فعلى ما نیست. البته احتمال دارد كه منظور از سپاه نامرئى در این آیه همان باد باشد؛ چرا كه گرچه باد خود امرى محسوس است، اما این كه باد به عنوان لشكر الهى عمل كند و امدادى غیبى از جانب خداوند باشد، امرى است كه براى بشر ناشناخته و نامحسوس است.
دومین عامل طبیعى كه خداوند به وسیله آن، مسلمانان را در جنگ كمك كرده و در قرآن به آن اشاره شده «باران» است. خداوند در یكى از آیات در این زمینه مى‌فرماید:
إِذْ یُغَشِّیكُمُ النُّعاسَ أَمَنَةً مِنْهُ وَ یُنَزِّلُ عَلَیْكُمْ مِنَ السَّماءِ ماءً لِیُطَهِّرَكُمْ بِهِ وَ یُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّیْطانِ وَ لِیَرْبِطَ عَلى قُلُوبِكُمْ وَ یُثَبِّتَ بِهِ الأَْقْدامَ؛(161) (یاد آرید) آن هنگام را كه (خدا) خواب سبك آرامش بخشى كه از جانب او بود بر شما مسلط ساخت و بر شما از آسمان آبى فرو بارید تا با آن شما را پاكیزه كند و وسوسه شیطان را از شما دور سازد و دل هاتان را محكم كند و گام ها(یتان) را بدان استوار سازد.
این آیه نیز به وقایع جنگ بدر اشاره دارد. شبى كه در فرداى آن، جنگ بدر میان مسلمانان و كفار قریش رخ داد باران رحمت الهى فرو بارید و زمین زیر پاى سپاه اسلام نمناك و محكم گردید به گونه اى كه مى‌توانستند به آسانى در آن حركت كنند و مانور بدهند و علاوه بر این، گرد و غبار زیاد و ناراحت كننده هم آنان را نیازارد. خلاصه آن كه نم نم باران آن
﴿ صفحه 212﴾
شب تاریخى، براى طرف مسلمان بسیار مفید بود و به نوبه خود كمك شایانى به مسلمانان كرد و منشأ پیروزى آنان گردید. از آن سو، در زمینى كه دشمن در آن مستقر شده بود باران بیشترى بارید، به صورتى كه زمین زیر پاى دشمن گل شد آن چنان كه قدرت تحرك و مانور را از سربازان و جنگجویان دشمن گرفت و در نهایت منشأ شكست آنان گردید.
علاوه بر این‌ها مسلمانان كه دستخوش كسالت و سستى شده بودند، در هواى بارانى و مرطوب نشاط و سرزندگى خود را از نو باز یافتند؛ به ویژه كه براى تطهیر و نظافت و شستشوى دست و رو و تحصیل طهارت ظاهرى و باطنى، از این باران پرخیر آبى به كف آوردند.
خلاصه آن كه این باران براى مسلمانان نوعى امداد غیبى و رحمت الهى بود كه مجاهدان را فعال تر، پر تلاش تر، سرزنده تر، دل گرم تر و ثابت قدم تر كرد، و از سوى دیگر، براى مشركان غضب الهى بود و آنان را در موضع ضعف و ناتوانى انداخت؛ چرا كه هم زمین را گل كرد و هم منشأ اضطراب و دلهره و نگرانى و سستى و كسالتشان شد. نهایت امر نیز به پیروزى قاطع مسلمانان انجامید و دشمن با دادن تلفات زیاد و تحمل شكستى سنگین، فرار را بر قرار ترجیح داد.
2. امدادهاى غیر طبیعى
در مورد امدادهاى غیبى الهى از طریق عوامل فوق طبیعى نیز قرآن كریم به دو عامل اشاره مى‌كند: یكى سپاهیان نامرئى و دیگرى فرشتگان.
البته بدون شك این كه غیر از فرشتگان، سپاهیان نامرئى دیگرى هم وجود داشته باشند امرى است كاملا ممكن، اما احتمال قوى تر این است
﴿ صفحه 213﴾
كه این دو عنوان، یعنى «سپاه نامرئى» و «فرشته»، به یك مصداق خارجى اشاره داشته باشند و منظور از سپاهیان نامرئى همان فرشتگان باشند.
در مورد سپاهیان نامرئى، خداوند در یك جا مى‌فرماید:
یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّهِ عَلَیْكُمْ إِذْ جاءَتْكُمْ جُنُودٌ فَأَرْسَلْنا عَلَیْهِمْ رِیحاً وَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ كانَ اللّهُ بِما تَعْمَلُونَ بَصِیراً. إِذْ جاؤُكُمْ مِنْ فَوْقِكُمْ وَ مِنْ أَسْفَلَ مِنْكُمْ وَ إِذْ زاغَتِ الأَْبْصارُ وَ بَلَغَتِ الْقُلُوبُ الْحَناجِرَ وَ تَظُنُّونَ بِاللّهِ الظُّنُونَا. هُنالِكَ ابْتُلِیَ الْمُؤْمِنُونَ وَ زُلْزِلُوا زِلْزالاً شَدِیداً؛(162) اى كسانى كه ایمان آورده اید نعمت خدا را بر خود به یاد آرید؛ آن گاه كه لشكرهایى به سوى شما آمدند، پس به سویشان تندبادى و سپاهیانى كه آن‌ها را نمى‌دیدید گسیل داشتیم، و خدا به آن چه مى‌كنید همواره بینا است. و هنگامى كه از بالا و پایین (پاى) شما بر شما (در) آمدند و آن گاه كه چشم‌ها خیره گردید و جان‌ها به گلوگاه‌ها رسید و به خدا گمان هایى (بى جا) بردید. آن جا (بود) كه مؤمنان در بوته آزمایش قرار گرفتند و به شدت تكان خوردند.
در این آیه، همان طور كه گفته شد، احتمال قوى آن است كه منظور از سپاهیان نامرئى فرشتگان باشند؛ ولى احتمال دیگر ـ كه آن نیز قبلا اشاره شد ـ این است كه منظور از سپاهیان نامرئى همان باد و طوفان باشد؛ زیرا باد گرچه محسوس است، اما این كه سپاهى الهى و امدادى غیبى براى شكست دشمن باشد، براى بشر امرى محسوس و شناخته شده نیست.
در آیه اى دیگر چنین مى‌فرماید:
لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ فِی مَواطِنَ كَثِیرَة وَ یَوْمَ حُنَیْن إِذْ أَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ
﴿ صفحه 214﴾
فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَیْئاً وَ ضاقَتْ عَلَیْكُمُ الأَْرْضُ بِما رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّیْتُمْ مُدْبِرِینَ. ثُمَّ أَنْزَلَ اللّهُ سَكِینَتَهُ عَلى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْمُؤْمِنِینَ وَ أَنْزَلَ جُنُوداً لَمْ تَرَوْها وَ عَذَّبَ الَّذِینَ كَفَرُوا وَ ذلِكَ جَزاءُ الْكافِرِینَ؛(163)محققاً خداوند شما را در موارد بسیارى و (از آن جمله) در جنگ حنین كمك كرد؛ آن هنگام كه شمار زیادتان شما را به شگفت آورده بود، ولى (زیاد بودنتان) از شما دفع (خطر) نكرد و زمین با همه فراخى بر شما تنگ شد، سپس در حالى كه پشت (به دشمن) كرده بودید، برگشتید. آن گاه خداوند آرامش خود را بر رسول خود و بر مؤمنان نازل كرد و سپاهیانى را فرو فرستاد كه آن‌ها را نمى‌دیدید و كسانى را كه كفر ورزیدند عذاب كرد، و سزاى كافران همین است.
نیز در آیه اى دیگر مى‌فرماید:
فَأَنْزَلَ اللّهُ سَكِینَتَهُ عَلَیْهِ وَ أَیَّدَهُ بِجُنُود لَمْ تَرَوْها وَ جَعَلَ كَلِمَةَ الَّذِینَ كَفَرُوا السُّفْلى وَ كَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیا وَ اللّهُ عَزِیزٌ حَكِیمٌ؛(164) پس خداوند آرامش خود را بر او (پیامبر) فرو فرستاد و وى را با سپاهیانى كه نمى‌دیدید تأیید كرد، و كلمه كسانى را كه كفر ورزیدند پایین ترین (كلمه) قرار داد، و كلمه خدا است كه برتر است، و خدا شكست ناپذیر حكیم است.
در هر حال در این چند آیه اى كه تا كنون ذكر كردیم سخن از سپاهیان نامرئى است و از فرشتگان صراحتاً سخنى به میان نیامده است. بنابراین در خود این آیات مصداق روشن و مشخصى براى سپاهیان نامرئى بیان نشده است.
﴿ صفحه 215﴾
اما دسته اى دیگر از آیات قرآن كریم در مقام بیان امدادهاى غیبى خداوند، به صراحت از فرستادن فرشتگان و حتى تعداد آن‌ها نام مى‌برد؛ مانند این آیه كه مى‌فرماید:
وَ لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّهُ بِبَدْر وَ أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ فَاتَّقُوا اللّهَ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ. إِذْ تَقُولُ لِلْمُؤْمِنِینَ أَ لَنْ یَكْفِیَكُمْ أَنْ یُمِدَّكُمْ رَبُّكُمْ بِثَلاثَةِ آلاف مِنَ الْمَلائِكَةِ مُنْزَلِینَ. بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ یَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا یُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ آلاف مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمِینَ. وَ ما جَعَلَهُ اللّهُ إِلاّ بُشْرى لَكُمْ وَ لِتَطْمَئِنَّ قُلُوبُكُمْ بِهِ وَ مَا النَّصْرُ إِلاّ مِنْ عِنْدِ اللّهِ الْعَزِیزِ الْحَكِیمِ. لِیَقْطَعَ طَرَفاً مِنَ الَّذِینَ كَفَرُوا أَوْ یَكْبِتَهُمْ فَیَنْقَلِبُوا خائِبِینَ؛(165)
محققاً خداوند شما را در (جنگ) بدر ـ با آن كه ناتوان بودید ـ یارى كرد. پس، از خدا پروا كنید، باشد كه سپاس گزارى نمایید. هنگامى كه (تو اى پیامبر) به مؤمنان گفتى: آیا شما را بس نیست كه پروردگارتان شما را با سه هزار فرشته فرود آمده یارى كند؟ آرى، اگر شكیبایى كنید و پرهیزگار باشید و (كفار) با این شتابى كه دارند بر شما بتازند، پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشان دار یارى خواهد كرد. و خدا آن (كمك) را جز نویدى براى شما قرار نداد تا دل هاتان با آن آرام گیرد، و یارى جز از جانب خداى تواناى فرزانه نیست. تا گروهى از كسانى را كه كفر ورزیدند نابود سازد یا آنان را خوار كند، تا نومید باز گردند.
این آیات شریفه درباره جنگ بدر است. جنگ بدر اولین جنگ مسلمانان و در زمانى است كه مسلمانان تازه در آغاز راه تشكیل جامعه
﴿ صفحه 216﴾
اسلامى هستند و از نظر عِدّه و عُدّه در ضعیف ترین حالت به سر مى‌برند. قرآن نیز در این آیات با تعبیر «أَنْتُمْ أَذِلَّةٌ» به همین مطلب اشاره دارد. از این رو به طور طبیعى مسلمانان نگران بودند كه با این توان نظامى ضعیف چگونه مى‌توانند با سپاه كفر مقابله كنند. این نگرانى با مشاهده سپاه دشمن و تجهیزات آنان بیشتر هم شد؛ چرا كه آنان فقط از نظر تعداد، بیش از سه برابر سپاه اسلام بودند. در این جا خداوند به پیامبرش پیغام داد كه ما سه هزار فرشته براى یارى شما فرو فرستادیم و اگر لازم باشد بیشتر نیز خواهیم فرستاد. در نهایت نیز با یارى همین فرشتگان، جنگ بدر با پیروزى چشم گیر مسلمانان خاتمه یافت.
خداى متعال در ادامه مى‌فرماید، این یارى خداوند در واقع نتیجه شكیبایى و پرهیزكارى مسلمانان بود، و نكته مهم نیز همین است كه شرط یارى خداوند، پایدارى مسلمانان و رعایت تقوا از جانب آن‌ها است و در صورت تحقق این شرط، خداى متعال نیز بر اساس حكمت و مصلحت خویش از یارى آنان دریغ نخواهد كرد.
نكته دیگرى كه در این آیات مورد اشاره قرار گرفته مسأله «توحید افعالى» است. مى‌فرماید، گرچه به ظاهر این فرشتگان بودند كه به یارى مسلمانان آمدند و جنگ با كمك آنان به نفع مسلمانان خاتمه یافت، اما مؤمنان باید متوجه باشند كه فرشتگان جز مأمورانى از جانب خداى متعال نیستند. كمك فرشتگان نباید مؤمنان را از این امر غافل كند كه سبب ساز و مؤثر اصلى خداى متعال است و هرگونه یارى و نصرتى در حقیقت از سوى او و به دست او است. از این رو نقطه اصلى توجه آنان باید خداى متعال باشد؛ و این نكته اى است كه قرآن كریم در موارد مختلف، مكرر به
﴿ صفحه 217﴾
آن توجه مى‌دهد. این تأكید براى آن است كه مردم اصل «توحید» را فراموش نكنند و پیوسته به خاطر داشته باشند كه «لا مؤثر فى الوجود الا الله». در جنگ نیز مؤثر حقیقى جز ذات اقدس الهى نیست و فرشتگان جز فرمان او كارى نمى‌كنند و نه در پیروزى مسلمین و نه در هیچ جاى دیگرى، در تأثیر خود هیچ گونه استقلالى ندارند.