طبیعى است كه نخستین جنگ هایى كه در صدر اسلام به دست مسلمانان
﴿ صفحه 136﴾
انجام گرفت جنگ هایى بود كه جنبه دفاعى داشت یا مقابله به مثل بود و قصاصى محسوب مى‌شد. از این رو نخستین آیاتى كه در مورد جنگ و «جهاد» نازل شده، آیاتى است كه جنگ دفاعى و جنگ قصاصى، یعنى دو قسم آخر از اقسام هشت گانه جنگ را تجویز و مطرح كرده است.
مسلمانان در آغاز به شدّت در اقلیّت و ضعف بودند و به همین روى نیز از سوى مشركان و كفار مورد تهدید و فشار فراوان قرار مى‌گرفتند؛ تا آن جا كه مشركان آنان را از شهر و دیار و خاندان خود بیرون رانده بودند، جان و مالشان دست خوش تجاوز و تعدّى مشركان و كفّار قرار مى‌گرفت و شكنجه‌هاى جسمى و روحى فراوانى را تحمل مى‌كردند و حتى تعدادى از آن‌ها زیر شكنجه كفّار جان باختند. از این رو همین كه مسلمانان امكانات مادى لازم و كافى به دست آوردند و سلاح و سرباز تهیه دیدند، در برابر چنین دشمنان متجاوز، نابكار و تا دندان مسلح خود به دفاع و مقابله به مثل فرا خوانده شدند و نخستین آیات جهاد كه آنان را به دفاع ترغیب مى‌كرد بر پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) نازل شد. در واقع با نزول این آیات بود كه به پیامبر(صلى الله علیه وآله) و مسلمانان اجازه داده شد تا در برابر كفّار و مشركان به دفاع و مقابله به مثل بپردازند:
إِنَّ اللّهَ یُدافِعُ عَنِ الَّذِینَ آمَنُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ كُلَّ خَوّان كَفُور. أُذِنَ لِلَّذِینَ یُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَ إِنَّ اللّهَ عَلى نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ. الَّذِینَ أُخْرِجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بِغَیْرِ حَقّ إِلاّ أَنْ یَقُولُوا رَبُّنَا اللّهُ وَ لَوْ لا دَفْعُ اللّهِ النّاسَ بَعْضَهُمْ بِبَعْض لَهُدِّمَتْ صَوامِعُ وَ بِیَعٌ وَ صَلَواتٌ وَ مَساجِدُ یُذْكَرُ فِیهَا اسْمُ اللّهِ كَثِیراً وَ لَیَنْصُرَنَّ اللّهُ مَنْ یَنْصُرُهُ إِنَّ اللّهَ لَقَوِیٌّ عَزِیزٌ؛(86) محققاً خداوند از آنان كه ایمان آورده اند (در برابر كفار و
﴿ صفحه 137﴾
مشركان و شرارت هایشان) دفاع خواهد نمود؛ كه خداوند خیانت كار ناسپاس را دوست نمى‌دارد. به كسانى كه جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت (جهاد) داده شد؛ زیرا آنان مورد ظلم و ستم قرار گرفته اند، و البته خداوند بر یارى آنان قادر است؛ همان كسانى كه به ناحق از خانه هایشان بیرون رانده شدند. (آن‌ها گناهى نداشتند) جز این كه مى‌گفتند: پروردگار ما خدا است؛ و اگر خدا بعضى از مردم را به بعض دیگر دفع نمى‌كرد، محققاً، صومعه‌ها و دیْرها و كنشت‌ها و مساجدى كه در آن‌ها نام خدا بسیار برده مى‌شود، ویران مى‌شد، و هر كس كه خدا را یارى كند مسلماً خداوند (نیز) او را یارى خواهد كرد، كه خداوند نیرومند شكست ناپذیر است.
این آیات كه از نخستین آیات مربوط به جهاد است كه بر پیغمبر اكرم(صلى الله علیه وآله)نازل شده، سراپایش نشان مى‌دهد كه جنگ دفاعى و قصاصى را مطرح كرده است. تعابیرى مثل این كه مى‌فرماید: «مورد حمله و جنگ قرار گرفته اند»، یا «به آنان ستم شده است»، یا «از خانه هایشان رانده و آواره شده اند» و هم چنین استفاده از واژه «دفع»، همه و همه، گویاى جنگ دفاعى است. مؤیّد دیگر این كه، مى‌فرماید، این مسلمانانى كه جنگ و تجاوز بر آنان تحمیل شده گناهى نداشتند جز گفتن یك كلمه حق كه «پروردگار ما خدا است». بنابراین مسلمانان بدون آن كه تقصیرى داشته باشند مورد هجوم و ستم مضاعف مشركان و كفار قرار گرفته بودند، و خداوند نیز در این آیات به آنان اجازه مى‌دهد وارد جنگ شده و در برابر دشمن از خود دفاع كنند.
در جایى دیگر مى‌فرماید:
﴿ صفحه 138﴾
وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا إِنَّ اللّهَ لا یُحِبُّ الْمُعْتَدِینَ. وَ اقْتُلُوهُمْ حَیْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَ أَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَیْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَ الْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَ لا تُقاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ حَتّى یُقاتِلُوكُمْ فِیهِ فَإِنْ قاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذلِكَ جَزاءُ الْكافِرِینَ. فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ غَفُورٌ رَحِیمٌ. وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ یَكُونَ الدِّینُ لِلّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلا عُدْوانَ إِلاّ عَلَى الظّالِمِینَ؛(87) در راه خدا با كسانى كه با شما پیكار مى‌كنند پیكار كنید و تعدّى مكنید كه خداوند تعدّى كنندگان را دوست نمى‌دارد؛ و آنان را هر كجا كه یافتید بكشید، و (از شهر و دیار خود) بیرونشان كنید هم چنان كه آنان شما را از (شهر و دیار خود) بیرون نمودند؛ كه فتنه انگیزى (كه آنان مى‌كنند) سخت تر از قتل است، (با این همه) در مسجد الحرام با آنان جنگ مكنید مگر آن كه با شما در آن جا به جنگ درآیند، پس اگر با شما جنگیدند آن‌ها را بكشید كه كیفر كفرپیشگان چنین است. پس اگر باز ایستادند، البته خداوند بخشنده مهربان است. با آنان پیكار كنید تا فتنه اى نماند و دین، مخصوص خدا شود. پس اگر باز ایستادند، تجاوز جز بر ستم كاران روا نیست (پس شما هم از جنگ دست بكشید و با آنان از در صلح و آشتى درآیید).
شبیه همین مضمون، آیه دیگرى است كه مى‌فرماید:
وَ قاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَ یَكُونَ الدِّینُ كُلُّهُ لِلّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّهَ بِما یَعْمَلُونَ بَصِیرٌ؛(88) با كافران بجنگید تا فتنه اى نماند و دین تنها مخصوص خدا باشد. پس هر گاه (از جنگ و فتنه) باز ایستادند خداى متعال به آن چه كه مى‌كنند بینا (و آگاه) است.
﴿ صفحه 139﴾
این آیه نیز بیان گر این مطلب است كه علت صدور فرمان جنگ از جانب خداوند، فتنه انگیزى كافران است و مادام كه این فتنه وجود دارد و حاكمیّت الهى به تمامى استقرار نیافته، این جنگ ادامه مى‌یابد.