واژه «فى سبیل الله» كه اصطلاحى ویژه ادبیات و فرهنگ اسلامى است معنایى بسیار لطیف دارد. على رغم شهرت فراوان این اصطلاح در بین مسلمانان و كاربرد بسیارى كه در منابع اسلامى (قرآن مجید و روایات معصومان(علیهم السلام)) دارد، عملا كمتر به معناى آن توجه شده است. در تبیین بیشتر و بهتر این مفهوم مى‌توان گفت:
﴿ صفحه 121﴾
هر كارى كه از انسان سر مى‌زند ـ اعم از افعال برونى و به اصطلاح، «جوارحى» كه به وسیله اعضاى ظاهرى بدن انجام مى‌شود، یا كارهاى درونى و به اصطلاح، «جوانحى» كه به روح و مغز و گرایش و بینش انسان مربوط مى‌شود و به همین دلیل نیز از دید دیگران پنهان مى‌ماند (مثل: اندیشه‌ها و خیالاتى كه در عقل و روح انسان جریان مى‌یابد) ـ مصداقى است از «حركت»، و هر حركت لزوماً جهت و مقصدى را دنبال مى‌كند.
حال اگر مسیر و جهت این حركت به گونه اى باشد كه به كمال انسان منجر شود، طبعاً در راستاى خیر و صلاح و سعادت انسان و به سوى حق و حقیقت خواهد بود؛ اما اگر جهت این حركت به گونه اى باشد كه زمینه دورى بیشتر انسان از كمال حقیقى اش را فراهم آورد، طبعاً در جهت شر، فساد و شقاوت انسان، و باطل خواهد بود.
از سوى دیگر، از آن جا كه از دیدگاه اسلام، كمال حقیقى هر انسانى، تنها در نزدیك تر شدن و «قرب» هر چه بیشتر وى به درگاه خداوند تبارك و تعالى است، اسلام تنها حركاتى را داراى جهت درست و به صلاح انسان و مصداق حق مى‌داند كه آدمى را هر چه بیشتر به خداى متعال نزدیك كند، و هر كار یا حركتى كه انسان را از خدا دور كند فاسد و باطل قلمداد مى‌نماید. به تعبیر دیگر، از نظر اسلام فقط حركاتى كه در مسیر خداى متعال باشد حق است و هر حركتى كه در این مسیر نباشد باطل خواهد بود.
بنابراین در پاسخ به این سؤال كه چرا اسلام از كارهاى مثبت و فعالیت‌هاى حق و شایسته انسان با عنوان «فى سبیل الله» نام مى‌برد، باید بگوییم، این بدان سبب است كه انسان با انجام این گونه كارها در مسیرى است كه انسان را به خدا نزدیك مى‌كند و در نهایت به خدا منتهى مى‌شود.
﴿ صفحه 122﴾
در قرآن كریم، واژه «فى سبیل الله» در موارد متعددى به كار رفته است كه در این جا به برخى از آن‌ها اشاره مى‌كنیم:
در بعضى از آیات، اذیت و شكنجه اى كه انسان تحمّل مى‌كند و آزارى كه از دشمن مى‌بیند به «فى سبیل الله» موصوف گردیده و موجب خیر و سعادت انسان دانسته شده است؛ نظیر این آیه:
لا یُصِیبُهُمْ ظَمَأٌ وَ لا نَصَبٌ وَ لا مَخْمَصَةٌ فِی سَبِیلِ اللّهِ... إِلاّ كُتِبَ لَهُمْ بِهِ عَمَلٌ صالِحٌ؛(70) هیچ تشنگى و خستگى و گرسنگى اى در راه خدا به آن‌ها نمى‌رسد... جز آن كه در برابر آن، كار نیكى به حسابشان نوشته شود.
در بعضى دیگر از آیات، مسایلى نظیر هجرت، جهاد، جان فشانى و شهادت كه در مبارزه و پیكار با دشمن پیش مى‌آید، متّصف به وصف «فى سبیل الله» شده است:
ـ وَ الَّذِینَ هاجَرُوا وَ جاهَدُوا فِی سَبیلِ اللّهِ أُولئِكَ یَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّهِ؛(71) و كسانى كه در راه خدا هجرت و جهاد كردند، همانان به رحمت خدا امید دارند.
ـ وَ قاتِلُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ الَّذِینَ یُقاتِلُونَكُمْ وَ لا تَعْتَدُوا؛(72) و در راه خدا با كسانى كه با شما مى‌جنگند، بجنگید، و(لى) تجاوز نكنید.
ـ وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ یُقْتَلُ فِی سَبِیلِ اللّهِ أَمْواتٌ؛(73) و كسانى را كه در راه خدا كشته مى‌شوند، مرده نخوانید.
﴿ صفحه 123﴾
در بعضى دیگر از آیات، انفاق و صَرف هزینه مالى با صفت و قید «فى سبیل الله» به كار رفته است؛ مانند این آیه:
مَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ كَمَثَلِ حَبَّة أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنابِلَ فِی كُلِّ سُنْبُلَة مِائَةُ حَبَّة؛(74)كار كسانى كه اموال خویش در راه خدا انفاق مى‌كنند همانند (كاشتن) دانه اى است كه هفت سنبله برویاند كه در هر سنبله صد دانه باشد.
در برخى آیات، تهیدستى و در تنگناى مالى قرار گرفتن به وصف «فى سبیل الله» متّصف شده است:
لِلْفُقَراءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ اللّهِ لا یَسْتَطِیعُونَ ضَرْباً فِی الأَْرْضِ یَحْسَبُهُمُ الْجاهِلُ أَغْنِیاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ؛(75) (این صدقات) مخصوص فقیرانى است كه در راه خدا فرو مانده اند و نمى‌توانند (براى تأمین هزینه زندگى خود) در زمین سفر كنند. از بس خوددار و باعفّتند، فرد بى اطلاع، آنان را توان گر پندارد.