آیا پلورالیسم دینى در بعد عملى در طول تاریخ اسلام وجود داشته است؟
پاسخ: پلورالیسم دینى بین دو فرقه از یك مذهب یا بین دو مذهب از یك دین و یا حتى بین دو دین مطرح است. مثلا مى‌توان آن را بین اسلام، مسیحیت و یهودیت كه در جوامع نزدیك به هم یا حتى در یك منطقه جغرافیایى واحد یا در یك شهر زندگى مى‌كنند در نظر گرفت كه پیروان این ادیان بدون هیچ برخورد فیزیكى با یكدیگر بصورت مسالمت‌آمیز زندگى مى‌كنند. در حالى كه هر كدام خود را حق و دیگرى را باطل مى‌داند و حتى با یكدیگر مباحثات و مناظراتى هم انجام مى‌دهند. در اسلام چنین چیزى وجود دارد. قرآن كریم و سیره پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله وسلم) و ائمه اطهار(علیهم السلام) مسلمانان را به داشتن چنین روابطى توصیه مى‌كنند. وحدتى كه ما امروزه در شعارهایمان مطرح مى‌كنیم و شیعه و سنّى را بدان دعوت مى‌نماییم، در زمان حضرت صادق(علیه السلام) نیز مطرح بوده و آن حضرت شركت در نمازها و تشییع جنازه برادران اهل سنّت را توصیه مى‌كرده‌اند. از بیمارانشان عیادت مى‌نموده و از هر كمكى كه مى‌توانسته‌اند نسبت به آنها مضایقه نمى‌كرده‌اند. حتّى فراتر از این، از صدر اسلام رابطه مسلمانان با اهل ذمّه دوستانه و صمیمانه بوده و با یكدیگر معامله یا مشاركت مى‌كرده و به یكدیگر وام مى‌داده و از
﴿ صفحه 255 ﴾
بیماران یكدیگر عیادت مى‌نموده‌اند. اما در عین حال از حیث نظرى و فكرى هر كدام از آنها دین خود را بر حق مى‌دانسته است. در هر صورت این موضوع از مسائل قطعى اسلام است و جاى هیچ شكى در آن نیست و اندیشمندان مسلمان اعم از شیعه و سنّى در این تردیدى ندارند كه زندگى مسالمت‌آمیز با اهل كتاب پذیرفته شده است. البته این موضوع بمعناى تأیید مذهب آنها نیست. حتى مى‌توان گفت به نظر اسلام در صورت امضاى قرارداد صلح با مشركان مى‌توان، به حكم ثانوى، با آنان همزیستى مسالمت‌آمیز داشت؛ كمااینكه در صدر اسلام ما شاهد صلح پیامبر(صلى الله علیه وآله) با مشركان و قرارداد عدم تعرّض به جان و مال بین دو طرف هستیم.