زکات در لغت عربی به معنای طهارت و رشد و نمو آمده است.(387) بر این اساس، در معنای نفس زکیه دو احتمال وجود دارد:
1. به معنای نفس طاهر، یعنی شخصی که گنهی مرتکب نشده است؛
2. به معنای شخصیت متکامل و رشد یافته است.
برای تایید معنای اول، قراینی وجود دارد:
1. در برخی از روایات در مقام اشاره به این موضوع به جای استعمال واژه نفس زکیه، واژه «الدم الحرام» و یا «نفس حرام» به کار رفته است. امام علی(ع) در حدیثی فرموده اند:
الا اخبرکم باخر ملک بنی فلان قتل نفس حرام فی یوم حرام....؛(388)
آیا شما را از زمان به پایان رسیدن سلطنت خاندان فلان خبر ندهم؟ هنگام کشته شدن نفسی حرام در روزی حرام... .
واژه حرام، در این روایت به معنای ممنوع است، یعنی آن که او را به دلیل پاکی و بی گناهی اش نباید کشت. بنابراین، واژه نفس زکیه که در سایر روایات به کار رفته نیز به معنای شخصیت پاک و بی گناه خواهد بود.
2. روایت سلمان در توصیف نفس زکیه، چنین آمده است:
اما انی ساحدئکم بالنفس الطیبه الزکیه و تضریح دمه بین الرکن و المقام....؛(389)
من شما را از نفس پاک و بی گناه کشته شدن او میان رکن و مقام خبر می دهم.
در این روایت نیز نفس زکیه به طیبه توصیف شده و به معنای شخصیت پاک و بی گناه است.
علاوه بر این، واژه نفس زکیه در قرآن کریم نیز استفاده شده و به معنای شخصیت پاک و بی گناه آمده است:
(أَقَتَلْتَ نَفْساً زَكِیَّةً بِغَیْرِ نَفْسٍ)(390)
به نظر می رسد این واژه در روایات به همان معنای قرانی اش به کار رفته است.
قراین زیر معنای دوم را تایید می کنند:
1. بی تردید ظهور امام عصر(عج) مهم ترین رخداد عالم وجود در آخرالزمان خواهد بود و کشته شدن نفس زکیه از نشانه های چنین حادثه بزرگی است. ایفای نقش علامت برای این واقعه بی بدیل، زمانی امکان می پذیرد که این علامت، اهمیت ویژه و در نتیجه انعکاس وسیعی داشته باشد، و این هم جز با برجسته بودن شخصیت نفس زکیه میسور نیست.
2. تعدد روایاتی که به این حادثه اشاره دارند و تاکید پیشوایان دینی بر حتمیت این رویداد، اهمیت فوق العاده آن و مهم بودن شخصیت نفس زکیه را می نمایاند.
3. انتخاب مسجد الحرام برای کشتن نفس زکیه، نشان می دهد که قاتلان توانایی دست گیری یا تاخیر در کشتن یا خارج کردن او از مسجد الحرام را ندارند و مصلحت ان ها در هتک حرمت مسجد الحرام و کشتن او در این مکان مقدس است.(391) وجود ویژگی های یاد شده برجسته بودن این شخصیت را می نماید.
از قرائنی که در تایید معنای دوم گذشت، اگر نتوان اثبات کرد که نفس زکیه معنای شخصیت برجسته و ممتاز دارد، به یقین می توان گفت که مصداق نفس زکیه، شخصیتی برجسته و ویژه است.
در صورتی که نفس زکیه به معنای پاکی و برائت باشد، در مصداق آن دو احتمال وجود دارد:
1. او شخص بی گناه معینی است که در زمان و مکان خاص و با کیفیتی خاص کشته می شود؛
2. یکی از آثار دوران فتنه و انحراف در آخرالزمان کشته شدن تعدادی از انسان های بی گناه است. بنابراین، نفس زکیه معنای کلی و فراگیر دارد و به شخص معینی اشاره ندارد.(392)
به نظر می رسد، واژه نفس زکیه ظهور در این دارد که او یک نفر بیشتر نیست و از سوی دیگر سایر خصوصیاتی که در روایات برای وی بیان شده، مانند روایاتی که نام او را ذکر یا فاصله میان کشته شدن او و ظهور را بیان نموده اند و ...، به وحدت مصداق این واژه، و نه عام و کلی بودن آن دلالت دارند. از این رو، حمل نفس زکیه بر معنای عام ان بدون دلیل و بلکه با ظاهر روایات است.