آنچه باید مورد توجه باشد عوالم وجود است که پایین‌ترین عالَم، عالم ماده است و درجه شدیدتر آن، عالم برزخ یا عالم مثال یا عالم ملکوت است که تمام صورت‌های عالم ماده به نحو کامل‌تر در آن‌جا هست و شدیدتر از عالم برزخ عالم تجرد یا عالم جبروت است. و لذا هر آنچه در عالم برزخ هست به نحو شدیدتر و لطیف‌تر در عالم تجرد موجود است و نیز هر آنچه در عالم تجرد و جبروت هست به نحو شدیدتر در عالم اسماء موجود است، البته به نحو خاصی که باید در آن‌جا باشد، و قرآن نیز به همین عوالم اشاره دارد و می‌فرماید:
«وَإِن مِّن شَیْءٍ إِلاَّ عِندَنَا خَزَائِنُهُ وَمَا نُنَزِّلُهُ إِلاَّ بِقَدَرٍ مَّعْلُومٍ»(248)
و هیچ‌چیز نیست مگر این‌که خزائن آن نزد ما است و ما آن را نازل نکردیم مگر به اندازه‌ای معین.
با توجه به مطالب فوق؛ در بازگشت انسان به سوی خداوند، اوصاف ، اعمال و عقاید انسان در عوالم بعدی متمثل بوده و تجسم دارد، حال چه این اعمال و عقاید خوب باشد و چه بد. پس اگر صفت خوبی در ما باشد، این صفت به عنوان یک خصوصیت از خصوصیات وجودی ما و به عنوان یک واقعیت در روح و برای روح ما، صورتی در بالا دارد، هم در برزخ و هم در عالم تجرد و هم در عالم اسماء. البته صورت موجود در عالم بالا متناسب با قوانین و احکام آن‌جاست، و نیز عنایت داشته باشید که صورت‌های برزخی و تجردی و اسماییِ اعمال و عقاید و صفات ما همواره با ما هستند هرچند از ما محجوب‌اند و در برزخ با صورت برزخی آن‌ها روبهرو می‌شویم و هرچه به عوالم بالاتر منتقل شویم و پرده‌ها بیشتر کنار برود، صورت‌های بالاترِ اعمال و عقاید و اخلاق برای ما متمثل می‌گردد و لذا هم اکنون اعمال و عقاید و اخلاق ما با صورت اصلی خود در نزد ما موجوداند، پرده که عقب رفت صورت‌های مناسب آن‌ها برای نفس انسان ظاهر می‌شود؛ بدخلقی‌اش به صورت سگ بر او تسلط دارد و زرنگی‌های دنیایی‌اش به صورت مار بر او مسلط است و یا بدخلقیِ همراه با شرافتش به صورت شیر بر او مسلط می‌گردد.(249) و در مورد صفات نیک باز قاعده همین طور است و روایات متعدی حاکی از این قاعده است که با انجام عمل نیک، انسان به شاخه‌ای از شجرة طوبی متصل می‌شود که اصل آن در بهشت است و با انجام عمل بد به شاخه‌ای از شجرة زقّوم متصل می‌گردد که اصل آن در جهنم است.(250) یعنی هم‌اکنون انسان از طریق باطن خود به آن عوالم وصل می‌با‌شد و در قیامت با آن روبهرو می‌شود و اجر و ثواب او همان باطن اعمال اوست و در همین راستا قرآن می‌فرماید:
«یَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَّا عَمِلَتْ مِنْ خَیْرٍ مُّحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِن سُوَءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَیْنَهَا وَبَیْنَهُ أَمَدًا بَعِیدًا وَیُحَذِّرُكُمُ اللّهُ نَفْسَهُ وَاللّهُ رَؤُوفٌ بِالْعِبَادِ»(251)
قیامت روزی است که هرکس با آنچه از عمل خیر یا عمل بد انجام داده روبهرو می‌شود، در حالی‌که مایل است آن عمل بد با او فاصلة زیادی داشته باشد، خداوند شما را از عذاب خود می‌ترساند و خداوند بر بندگان خود مهربان است.
این‌که گناهکاران آرزو می‌کنند ای‌کاش میان آن‌ها و عملشان فاصلة زیادی بود، می‌رساند که با صورت دنیوی عمل خود روبهرو نمی‌شوند، چون صورت دنیوی عمل برای آن‌ها مطلوب بوده است که انجام داده‌اند. و باز قرآن در همین راستا که باطن اعمال ما هم اکنون با ما هست می‌فرماید:
«لَقَدْ كُنتَ فِی غَفْلَةٍ مِّنْ هَذَا فَكَشَفْنَا عَنْكَ غِطَاءَكَ فَبَصَرُكَ الْیَوْمَ حَدِیدٌ»(252)
تو ای انسان از این حالتی که اکنون در قیامت با آن روبهرو شدی در غفلت بودی، پس ما پرده را از تو برداشتیم و در این حال دیده‌ات تیز شد.
در واقع این آیه می‌فرماید که ای انسانِ حاضر در قیامت، تو از همة آنچه فعلاً با آن مواجه هستی و در آن قرار گرفته‌ای، در غفلت بودی هرچند قبلاً وجود داشت و حال که توانسته‌ای به باطن خود نظر کنی می‌بینی همة آن‌ها بر تو احاطه داشت. به گفتة مولوی:
هر خیالی کو کند در دل وطن
روز محشر صورتی خواهد شدن
چون سجودی یا رکوعی مَرد کِشت
شد در آن عالم سجود او بهشت
چون که پرّید از دهانش حمدِ حق
مرغ جنت ساختش ربُّ‌‌الفلق
چون ز دستت رُست ایثار و زکات
گشت این دست آن طرف نُقل‌و نبات
ذوق طاعت گشت جوی انگبین
مستی و شوق تو جوی خمر بین
و رسول‌خدا(ص) در سفر معراج خود که پرده‌ها برای آن حضرت عقب رفته و باطن اعمال برایشان نمایان می‌شود چنین گزارش می‌دهند که:
«... پس با قومی روبهرو شدم که در برابرشان سفره‌هایی از گوشت پاکیزه و سفره‌هایی از گوشت پلید وجود داشت و آن‌ها گوشت‌های پاکیزه را گذاشته و از گوشت‌های پلید می‌خوردند. از جبرئیل سؤال کردم؛ این‌ها کیست‌اند؟ گفت: این‌ها کسانی‌اند که حلال را رها کرده‌اند و حرام می‌خورند و آن‌ها از امت تو هستند ای محمد. سپس گذشتم؛ با جمعی روبهرو شدم که لب‌هایشان همانند لب‌های شتر بود، گوشت از پهلوهایشان بریده شده و در دهانشان انداخته می‌شود. پس گفتم: اینان چه کسانی‌اند؟ گفت: ایشان افرادی‌اند که به مردم طعنه زده و به دنبال عیب این و آن بوده‌اند...».(253)
این روایت به وجود و ریشه و اصل اعمال در عالم تجرد و بالاتر از آن اشاره دارد که صورت اعمال است متناسب با آن عوالم. و نیز آن حضرت در روایت دیگر می‌فرمایند:
«... و دیدم مردی از امتم را که عذاب قبر او گسترش یافته بود، پس وضویش آمد و مانع شد که عذاب قبر بر او گسترش یابد، و دیدم مردی از امتم که شیطان‌ها او را در میان گرفته بودند، پس ذکر خداوند(جل و جلاله) آمد و او را از بین آن‌ها نجات داد...».(254)
از این روایت معلوم می‌شود صورت برزخی و قیامتی اعمال انسان در آن عالم چگونه است و چه نقشی می‌تواند داشته باشد.
بنا به فرمایش آیت‌الله‌جوادی«حفظه‌الله‌تعالی»:
«قیامت ظرف ظهور جهنم است نه محل حدوث آن، انسانِ جهنمی چون مُرد، کشف غطاء می‌شود و پرده از جلو او عقب رفته خود را در جهنم می‌بیند، چیز جدیدی پیدا نمی‌شود... و چون خودش هیزم و خودش وقود و آتش‌گیره است، پس الآن در جهنم است و می‌سوزد و بعداً کشف غطاء می‌شود.
در جریان قوم نوح(ع) فرمود: «اُغْرِقُوا فَاُدْخِلُوا ناراً»(255) غرق شدند، پس داخل در آتش گشتند. پس جهنم؛ در درون آب نیز هست. انسانی که غرق می‌شود اگر کافر باشد دری از جهنم بر او باز می‌شود... بنابراین بهشت و جهنم موجودی است که در وسط آب نیز موجود است. اگر جهنم یک جسم مادی بود باید در یک قسمتِ جغرافیایی از جهان قرار گرفته باشد».(256)