بسم‌الله‌الرحمن‌الرحیم
(السَّلام عَلَیْكِ یا مُمْتَحَنَةُ اِمْتَحَنَكِ الَّذی خَلَقَكِ قَبْلَ اَنْ یَخْلُقَكِ(
( وَ كُنْتِ لِمَا امْتَحَنَكِ بِه صابِرةً …)(6(
سلام بر تو ای فاطمه! ای امتحان شده‌‌ای كه خالق تو قبل از خلق كردنت، تو را امتحان نمود و تو را بر آن امتحان صابر و شكیبا یافت.
خطبه حضرت‌زهرا(س) در مسجد مدینه كه بناست خدمت عزیزان مورد بحث قرار گیرد، از نظر سند علاوه بر متون شیعه، از جمله در قدیمی‌ترین کتب اهل سنت نیز آمده‌است.(7)
پس از هجرت پیامبر(ص) به مدینه، مسجد مدینه همواره مرکز اجتماع مسلمین بود و دختر پیامبر«سلام‌الله‌علیهما» كه می‌بیند با رحلت رسول‌خدا(ص) نزدیک است حکومت در اسلام، باز رنگ قبیله‌ای و نژادگرایانه به‌خود بگیرد، این خطبه را در آن‌جا ایراد می‌فرماید كه ما در صدد تأمّل و دقّت بر روی فرازهای آن هستیم.
مشهور است كه حضرت‌زهرا(س) با این خطبه می‌خواهند فدك را مطالبه كنند، ولی با دقت در محتوای خطبه متوجه می‌شویم، اگر فاطمه(س) حق خود را مطالبه می‌کند و مسئله فدک را پیش می‌کشد از آن جهت که فدک را از دست ایشان خارج كرده‌اند نیست. بلکه حضرت(س) می‌خواهند از آن طریق، مشکل بزرگی را كه پس از رحلت رسول‌خدا(ص) بر جامعة مسلمین حاكم شد، گوشزد کنند، و آن فكری است که در مقابل سخن رسول‌خدا(ص) از خود اجتهاد می‌کند. حضرت فاطمه(س) می‌خواهند مردم را متوجه این امر نمایند كه وقتی اجتهاد در مقابل نص شروع شود، فردا اجتهادهای دیگری در مقابل نص(8) ظاهر می‌شود و اگر نسبت به خطر اجتهاد در مقابل نص عنایت بفرمایید؛ ملاحظه خواهید كرد، حضرت فاطمه(س) خطر بزرگی را گوشزد کرد كه فوق‌العاده مهم است.
تاریخ می‌گوید: حضرت فاطمه‌زهرا(س) در حالی‌که جمعی از زنانِ خویشاوندانش اطراف وی را گرفته بودند، روانة مسجد مدینه شد و این اولین بار است که پس از رحلت پیامبرخدا(ص) به مسجد می‌آید. نوشته‌اند: چون به مسجد می‌رفت راه‌رفتن او به راه‌رفتن پدرش پیغمبر(ص) می‌ماند. ابوبکر که حالا بر منصب جانشینی پیامبرخدا(ص) قرار گرفته، با گروهی از مهاجران و انصار در مسجد نشسته بود، میان فاطمه(س) و حاضران چادری آویختند. دختر پیغمبر نخست ناله‌ای کرد که مجلس را لرزاند و حاضران به گریه افتادند. سپس لحظه‌ای خاموش ماند تا مردم آرام گرفتند و خروش‌ها خوابید، آنگاه سخنان خود را آغاز کرد.(9)
ابتدا یك تصویر كلّی از خطبه طرح می‌كنیم و سپس مختصری روی تک‌تک جملات حضرت با دقت بیشتری می‌مانیم. لذا كلّ خطبه را شماره‌گذاری كرده‌ایم تا راحت‌تر بتوانیم آن را مورد بحث و توجّه قرار دهیم.
این خطبه دارای فرازهای متعدّد و ابعاد گوناگونی است كه تحلیل و فهم آن نیاز به معارف گسترده و فرصت طولانی دارد، به همین‌جهت به عزیزان توصیه می‌كنیم كه روی فهم این خطبه وقت بیشتری بگذارند و به عرایض محدود بنده اكتفا نكنند.
شما در نظر بگیرید انسان بزرگی مثل حضرت صدیقه‌طاهره(س) به ظاهر رفته است تا به جریانی اعتراض كند كه می‌خواهد تداوم نظام اسلامی را مختل كند، تا مخاطبانش متذكّر شوند كه با پیدا شدن ماهیت این جریان چه فاجعة بزرگی به‌وجود آمده است، ولی می‌بینید فضای خطبه در چنین اعتراضی خلاصه نمی‌شود، و حضرت نظر خود را فقط به بُعد سیاسی و اجرایی قضیه محدود نكرده، بلكه تمام ابعاد و جهت‌های فاجعه - به‌خصوص ابعاد معنوی - را مورد توجّه قرار داده است و افق‌های دورِ مسئله را می‌بیند و نشان می‌دهد، یعنی به ما می‌آموزد كه در موضع اعتراض نیز چگونه باشیم.