تربیت
Tarbiat.Org

تمدن زایی شیعه
اصغر طاهرزاده

استفاده از تمثیل و مدل‏سازی در علم

ایان‌باربر می‌گوید: «ككوله» كه همچنان مشغول آزمایش ماده‌ی «بَنْزِنْ» بود و آرایش ملكولی آن را می‏جست، در شرایطی كه اشتغال خاطرش به چنین موضوعی بود، در خواب دید كه ماری دم خویش را به دندان گرفته است، وقتی بیدار شد به فكرش رسید كه خواص بنزن را با قبول ساختمان مولكولی حلقوی می‏توان توجیه كرد و آزمایش‌های بیشتر امكان صحت این طرح را بیشتر نمود. چنانچه ملاحظه می فرمایید عموم مدل‌های علمی با یك نوع تصور همراه است، حال این مدل‌ها چقدر با واقعیتِ مُمَثَّل تطبیق دارند چیزی نیست كه علم بتواند بر آن تأكید كند.
«لرد كلوین» حكم می‏كرد كه انسان مادام كه مدل مكانیكی از چیزی نداشته باشد چنان‌كه باید و شاید آن را نمی‏فهمد. ولی خطرات استفاده از مدل‌ها وقتی آشكار می‏شود كه تصور شود همه‌ی خصایص شی‏ءِ بیرونی باید در مدل موجود باشد. در طرح مدل‌ها از این نکته‌ی مهم غفلت شد كه مدل‌ها حاكی از وجود بعضی از شباهت‏هاست، و از طرفی مدل‏ها فقط فرضیه‏های ممكن را مطرح می‏كند و می‌گوید اگر مثلاً این‌طور فرض كنیم، این مدل ممكن است مطابق خارج باشد. «دُوئْم» با قاطعیّت می‏گفت كه مدل‌ها را باید با احتیاط به‌كار برد و هرچه زودتر آن‌ها را كنار گذاشت، زیرا مگر خود نظریه‏ها خبر از عین واقعیت می‌دهند كه مدل‏های مبتنی برآن‌ها تجسم واقعیت باشد. بعضی معتقدند باید بدون مدل‌های تصورپذیر به‌سر برد تا كم‌تر به خطا بیفتیم. البته آنچه می‏توان گفت این‌كه، نباید مدل‌ها را كنار گذاشت، بلكه باید متوجه بود كه آن‌ها را به معنای ظاهری‏شان حمل نكنیم زیرا مدل یا تمثیل هرگز این‌همانیِ كامل با واقعیت خارجی برقرار نمی‏كند، همچنان که نظریه‌های علمی این‌همانیِ کامل با خارج ندارند.