1 - اسفار، ج 9، ص 75.
2 - اسفار، ج 9، ص 194.
3 - سورهی اعراف، آیه‌ی 172.
4 - شیخ صدوق و شیخ مفید، اعتقادات الإمامیه و تصحیح الاعتقاد، ج1، ص 47.
5 - اسفار، ج 9، ص 99.
6 - ر. ک: فردریک کاپلسون، تاریخ فلسفه‌ی یونان و روم، ترجمه‌ی سیدجلال‌الدین مجتبوی، ص 491 و 197.
7 - ر. ک: مجموعه‌ی رسائل فلسفی صدرالمتألّهین، ص 14و15.
8 - اسفار، ج 9، ص 123و124.
9 - اسفار، ج 3، ص 361.
10 - اسفار، ج 9، ص 136 تا 138.
11 - بحار الأنوار، ج56، ص 163.
12 - اسفار، ج 9، ص 139.
13 - سورهی انعام،آیه‌ی 126.
14 - سید مرتضی، غرر و درر، ج 1، ص 274.
15 - کشکول شیخ بهایی، ص 231.
16 - بحار الأنوار، ج 2، ص 32.
17 - سورهی فصلت، آیه‌ی 53.
18 - آنتروپولوژی (anthropology) در لغت به معنای “انسان شناسی” است. در اصطلاح در طول تاریخ کاربردهای مختلفی داشته است؛ ولی معنای رایج آن در محافل علمی و دانشگاهی در عصر حاضر، یکی از شاخه‌های علوم اجتماعی یا علوم انسانی تجربی است که به مسائلی مانند منشأ پیدایش انسان، توزیع جمعیت و پراکندگی آن، رده‌بندی انسان‌ها، پیوند نژادها، ویژگی‌های فیزیکی و محیطی و روابط اجتماعی و موضوع فرهنگ با روش تجربی می‌پردازد. توضیح این‌که انسان‌شناسی را می‌توان بر اساس روش به انسان‌شناسی تجربی، عرفانی، فلسفی و دینی تقسیم کرد.
19 - جهت بررسی بیشتر این موضوع به کتاب «سلوک ذیل شخصیت امام خمینی» از همین مولف رجوع کنید.
20 - از همین مؤلف.
21 - سورهی مائده، آیه‌ی 105.
22 - سورهی حشر، آیه‌ی 19.
23 - در رابطه با این که شأن نفس ناطقه آنچنان است که در ذات خود با عوالم غیب ارتباط دارد می‌توانید به کتاب «چگونگی فعلیت یافتن باورهای دینی» از همین مؤلف رجوع فرمائید.
24 - سورهی سجده، آیه‌ی 11.
25 - به کتاب های »ده نکته از معرفت نفس» و «آشتی با خدا از طریق آشتی با خود راستین» از همین مولف رجوع کنید.
26 - سورهی حجر، آیه‌ی 26.
27 - سورهی ص، آیه‌ی 71.
28 - سورهی قیامت، آیه‌ی 37.
29 - سورهی مؤمنون، آیات 12 تا 14.
30 - سورهی ص، آیات 71 و 72.
31 - سورهی تین، آیات 4 و 5.
32 - تصنیف غرر الحكم و درر الكلم، ص 233.
33 - به نکته دوم از کتاب « ده نكته از معرفت نفس» از همین مولف رجوع شود.
34 - گیاه در مرتبه‌ی نفس نباتی است و حیوان در مرتبه‌ی نفس حیوانی است، ولی انسان در عین استقرار در مرتبه‌ی نفس انسانی، آن مراتب را با خود دارد ولی نه به شكل چندگانگی و جدا جدا بلكه به صورت یگانگی، منتها چون نفس انسانی شدیدتر از سایر نفوس است، شامل مراتب نازله‌ی نفوس مثل نفس حیوانی و نباتی هم می‌شود، به‌اصطلاح؛ چون كه صد آید، نود هم پیش ماست.
35 - نهج البلاغه، حکمت 211.
36 - نهج البلاغه،خطبه 7.
37 - اصل این مبحث در «اسفار اربعه‌ی» ملاصدرا در جلد 8 مطرح شده است.
38 - مجموعه‌ی ورّام، ج 1، ص 83.
39 - سورهی ص، آیه‌ی 72.
40 - بحار، ج 25، ص 44.
41 - سورهی نحل، آیه‌ی 2.
42 - سورهی تین، آیات 4 و 5.
43 - بحار الأنوار، ج 58، ص 148.
44 - کافی، ج1، ص139.
45 - اسفار اربعه، ج 9، ص 54.
46 - ترجمه‌ی المیزان، ج 1، ص 203. برای مطالعه‌ی بیشتر در این موضوع می‌توانید به کتاب «هدف حیات زمینی آدم» از همین مؤلف رجوع بفرمایید.
47 - سورهی اسراء، آیه‌ی 70.
48 - سورهی معارج، آیه‌ی 19.
49 - سورهی نساء، آیه 28.
50 - روح خدا به همان معنایی كه بحث شد، یعنی مخلوقی از مخلوقات خداوند كه فوق ملائكه است.
51 - سورهی حجر، آیه‌ی 29. و سورهی ص، آیه‌ی 72.
52 - سورهی بقره، آیه‌ی 32.
53 - سورهی طلاق ،آیه‌ی 1.
54 - سورهی فرقان، آیه‌ی70.
55 - سورهی حشر، آیه‌ی 19.
56 - بحار الأنوار، ج 26، ص 310.
57 - سورهی یوسف، آیه‌ی 87.
58 - سورهی فجر، آیات 27 و 28.
59 - بحار، ج 91، ص 128.
60 - سورهی طه، آیه‌ی 14.
61 - مصباح الشریعه، ترجمه‌ی عبد الرزاق گیلانی، ص 525.
62 - رسالة الولایه، انتشارات الدراسات الاسلامیه، قم، ص 37.
63 - آنچه در بعضی موارد تحت عنوان احضار روح به‌چشم می‌خورد و بعضاً كتاب‌های قطوری در این مورد نگاشته می‌شود، در عین این‌‌كه یك نكته بدیهی را روشن می‌كند كه نفس انسان مجرّد است و برگذشته و آینده آگاهی دارد و چند نمونه‌ی این آگاهی‌ها را هم از طریق احضار روح ارائه می‌دهند، هیچ ارزش معرفتی دیگری ندارد و بیشتر یك سرگرمی غیر مفید، بلكه در بعضی موارد مضر خواهد بود.
64 - سورهی مائده، آیه‌ی 105.
65 - سورهی حشر، آیه‌ی 19.
66 - در قدیم آینه‌ها از فلزی بود که صیقل می‌دادند.
67 - سورهی مطففین، آیه‌ی 14.
68 - - فیض کاشانی، المهجة البیضاء، ج5، ص24. رسول خدا(ص) می‌فرمایند: «من قارب ذنبا فارقه عقلا لا یعود الیه ابدا»
69 - بحار الأنوار، ج 56، ص 163.
70 - سورهی شمس، آیات 9 و 10.
71 - ملاصدرا در کتاب اسفار اربعه در جلد 9 ص 136 تحت عنوان «سبب خلو بعض النفوس عن المعقولات و حرمانهم عن السعادة الأخرویة» آنچه را در بالا عرض شد به این شکل آورده: «اعلم أن القوة التی هی محل العلوم و المعارف فی الإنسان هی اللطیفة المدبرة لجمیع الجوارح و الأعضاء المستخدمة لجمیع المشاعر و القوى و هی بحسب ذاتها قابلة للمعارف و العلوم كلها إذ نسبتها إلى الصور العلمیة نسبة المرآة إلى صور الملونات و المبصرات و إنما المانع من انكشاف الصور العلمیة لها أحد أمور خمسة كما ذكره- بعض أفاضل العلماء فی مثال المرآة.
أولها نقصان جوهرها و ذاتها قبل أن یتقوى كنفس الصبی فإنها لا یتجلى لها المعلومات لنقصانها و كونها بالقوة و هذا بإزاء نقصان جوهر المرآة و ذاتها كجوهر الحدید قبل أن یذوب و یشكل و یصیقل.
و الثانی خبث جوهرها و ظلمة ذاتهاككدورة الشهوات و التراكم الذی حصل على وجه النفس من كثرة المعاصی فإنه یمنع صفاء القلب و طهارة النفس و جلاءها فمنع ظهور الحق فیها بقدر ظلمتها و تراكمها كصداء المرآة و خبثها و كدورتها المانعة من ظهور الصورة فیها و إن كانت قویة الجوهر تامة الشكل و اعلم أن كل حركة أو فعل وقعت من النفس حدث فی ذاتها أثر منها فإن كانت شهویة أو غضبیة صارت بحسبها عائقة من الكمال الممكن فی حقها و إن كانت عقلیة صارت بحسبها نافعة فی كمالها اللائق فكل اشتغال بأمر حیوانی دنیوی كنكتة سوداء فی وجه المرآة فإذا تكثرت و تراكمت أفسدتها و غیرتها عما خلقت لأجله كتراكم الغبارات و البخارات و الأصدیة فی المرآة الموجبة لفساد جوهرها.
و الثالث أن تكون معدولا بها عن جهة الصورة المقصودة و الغایة المطلوبة فإن نفوس الصلحاء و المطیعین و إن كانت صافیة نقیة عن كدورة المعاصی نقیة عن ظلمات المكر و الخدیعة و غیرهما لكنها لیست مما یتضح فیه جلیة الحق لأنها لیست تطلب الحق و لم تحاذ شطر المطلوب و عدلت عن الطریق المؤدی إلى جانب الملكوت و هو صرف الفكر فی المعارف الحقیقیة و التأمل فی آیات الربوبیة و إدراك الحضرة الإلهیة بصرف الهم إلى أعمال بدنیة و نسك شرعیة و أوراد و أذكار وضعیة من غیر تدبر و تأمل فیها و فی الغرض من وضعها فلا ینكشف لهم إلا ما توجهت إلیه هممهم من تصحیح صورة الأعمال و الطاعات و دفع مفسدات النسك من القیام و الصلوات و غیرهما إن كانوا متفكرین فیها و إذا كان تقیدهم بترجیح الطاعات و تفضیل حسنات الأعمال مانعا عن انكشاف جلیة الحق فما ظنك فی صرف الهمة إلى شهوات الدنیا و علائقها فكیف لا یمنع من الكشف الحقیقی و هذا فی مثال المرآة هو كونها معدولا بها من جهة الصورة إلى غیرها.
الرابع الحجاب المرسل فإن المطیع القاهر للشهوة المتحرى للفكر القاصد لتحصیل العلم قد لا ینكشف له حقیقة مطلوبة الذی قصده لكونه محجوبا عنهباعتقاد مقبول للناس سبق إلیه منذ الصبا على وجه التقلید و حسن الظن یحول بینه و بین حقیقة الحق و یمنع أن ینكشف فی قلبه خلاف ما تلقفه بالتقلید و هذا أیضا حجاب عظیم حجب به أكثر المتكلمین و المتعصبین للمذاهب بل أكثر المنسوبین إلى العلم و الصلاح فإنهم محجوبون باعتقادات تقلیدیة رسخت فی نفوسهم و تأكدت فی قلوبهم و صارت حجابا بینهم و بین درك الحقائق و هذا فی مثالنا حجاب المرسل بین المرآة و الصورة.
الخامس الجهل بالجهة التی منها یقع الشعور بالمطلوب و العثور على الحق المقصود فإن طالب العلم لیس یمكنه تحصیل العلم بالمطلوب من أی طریق كان بل بالتذكر المعلوم و المقدمات التی تناسب مطلوبه حتى إذا تذكرها و رتبها فی نفسه ترتیبا مخصوصا مقررا بین العلماء النظار ذوی الاعتبار فعند ذلك یكون قد عثر على جهة فیتجلى له حقیقة المطلوب فإن العلوم المطلوبة التی بها تحصل السعادة الأخرویة لیست فطریة فلا تقتنص إلا بشبكة العلوم الحاصلة أولا بل كل علم غیر أولی لا یحصل إلا بعلمین سابقین یأتلفان و یزدوجان على وجه مخصوص فیحصل من ازدواجهما علم ثالث على مثال ما یحصل النتاج من ازدواج الفحل و الأنثى فإن لكل ممكن معلول علة مخصوصة لا یمكن حصول شیء من ذوات العلل و الأسباب إلا من طریق سببه و علته فكذلك العلم بها لا یحصل إلا من جهة العلم بأسبابها و عللها فالجهل بأصول المعارف و بكیفیة ترتیبها و ازدواجها هو المانع من العلم بها و مثاله فی المرآة هو عدم المحاذاة لها بالجهة التی فیها الصورة المرئیة فرب صورة لم تكن محاذیة للجهة التی فیها المرآة بل مثاله أن یرید الإنسان مثلا أن یرى قفاه فی المرآة فیحتاج إلى مرآتین ینصب أحدهما وراء القفا و الأخرى فی مقابلتها بحیث یبصرها و یراعی مناسبة مخصوصة بین وضع المرآتین حتى ینطبع صورة القفا فی المرآة المحاذیة للقفا ثم تنطبع صورة هذه المرآة فی المرآة الأخرى حتى تدرك العین صورة القفا كذلك فی اقتناص العلوم طرق عجیبة فیها انتقالات أعجب مما ذكر فی المرآة و یعز على بسیط الأرض من یهتدی إلى كیفیة الاهتداء بها فهذه هی الأسباب المانعة للنفس الناطقة من معرفة حقائق الأمور و إلا فكل نفس بحسب الفطرة السابقة صالحة لأن تعرف حقائق الأشیاء لأنها أمر ربانی شریف فارق سائر جواهر هذا العالم بهذه الخاصیة و ما ورد عنه (ص): لو لا أن الشیاطین یحومون على قلوب بنی آدم لنظروا إلى ملكوت السماء
إشارة إلى هذه القابلیة و هذه الحجب الحائلة بین النفوس الإنسانیة و عالم الملكوت فإذا ارتفع هذه الحجب و الموانع عن قلب الإنسان الذی هو نفسه الناطقة تجلى فیه صورة الملك و الملكوت و هیئة الوجود على ما هی علیه فیرى ذاته فی جنة عرضها السماوات و الأرض بل یرى فی ذاته جنة عرضها أوسع من عرض السماوات و الأرض لأنهما عبارة عن عالم الملك و الشهادة و هو محدود و أما عالم الملكوت و الحقائق العقلیة و هو الأسرار الغائبة من مشاهدة الحواس المخصوصة بإدراك البصیرة فلا نهایة لها و جملة عالم الملك و الملكوت إذا أخذت دفعة تسمى الحضرة الربوبیة لأن الله محیط بكل الموجودات إذ لیس فی الوجود سوى ذات الله و أفعاله و مملكته من أفعاله فما یتجلى من ذلك للقلب هو الجنة بعینها عند قوم و هو سبب استحقاق الجنة عند آخرین و یكون سعة المملكة فی الجنة بقدر سعة المعرفة و بمقدار ما یتجلى للإنسان من الله و صفاته و أفعاله و إنما المراد من الطاعات و أعمال الجوارح كلها تصفیة القلب و تطهیر النفس و جلاؤها بإصلاح الجزء العملی منها قَدْ أَفْلَحَ مَنْ زَكَّاها وَ قَدْ خابَ مَنْ دَسَّاها و نفس الطهارة و الصفاء لیست كمالا بالحقیقة لأنها أمر عدمی و الأعدام لیست من الكمالات بل المراد منها حصول أنوار الإیمان أعنی إشراق نور المعرفة بالله و أفعاله و كتبه و رسله و الیوم الآخر و هو المراد بقوله تعالى فَمَنْ یُرِدِ اللَّهُ أَنْ یَهْدِیَهُ یَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلامِ ... فَهُوَ عَلى نُورٍ مِنْ رَبِّهِ فشرح الصدر غایة الحكمة العملیة و النور غایة الحكمة النظریة فالحكیم الإلهی هو الجامع لهما و هو المؤمن الحقیقی بلسان الشریعة و ذلك الفوز العظیم»
72 - هاشمی خویی، منهاج‌البراعه فی شرح نهج‌البلاغه، ج 19، ص 325.
73 - بحار الأنوار، ج 58، ص 65.
74 - رساله‌ی سیر و سلوک، منسوب به بحر العلوم، ص 140. بحار، ج 67، ص 68.
75 - بحار الأنوار، ج 2، ص 32.
76 - بحار الأنوار، ج 55، ص 39.
77 - سورهی کهف، آیه‌ی 7.
78 - سورهی یونس، آیه‌ی 100.
79 - صحیفه علویه، ص 288.
80 - سورهی انسان، آیه‌ی 3.
81 - سورهی انسان، آیه‌ی 30.
82 - سورهی مدّثر، آیه‌ی 31.
83 - سورهی بقره، آیه‌ی 258.
84 - سورهی، بقره، آیه‌ی 264.
85 - سورهی رعد، آیه‌ی 27.
86 - توحید صدوق، ص 351.
87 - همان.
88 - ارشاد شیخ مفید، ج1، ص329.
89 - نهج البلاغه، ص 505.
90 - سورهی معارج، آیه‌ی 19.
91 - سورهی معارج، آیه‌ی 20.
92 - سورهی معارج، آیه‌ی 21.
93 - سورهی معارج، آیه‌ی 22.
94 - سورهی هود، آیه‌ی 9.
95- سورهی هود، آیه‌ی 10.
96 - سورهی هود، آیه‌ی 11.
97 - سورهی نساء، آیه‌ی 28
98 - سورهی الرحمن، آیه‌ی 29. 99 - سورهی مائده، آیه 105.
100 - سورهی بقره، آیه‌ی 29.
101 - به تفسیر آیه 213 سوره بقره و آیه‌ی 25 سورهی حدید مراجعه فرمائید.
102 - سورهی اعراف، آیه‌ی 205.
103 - سورهی اعراف، آیه‌ی 201.
104 - سورهی قمر، آیه‌ی 55.
105 - سورهی بقره، آیه‌ی 284.
106 - سورهی اعراف، آیه‌ی 200.
107 - سورهی فاطر، آیه‌ی 15.
108 - سورهی توبه، آیه‌ی 38.
109 - سورهی مریم، آیه‌ی 25.
110 - من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 278.
111 - سورهی اسراء، آیه‌ی 7.
112 - وسائل الشیعه ج 1 ص 33.
113 - سورهی انعام، آیه‌ی 94.
114 - نهج‌البلاغه، حكمت 147.
115 - تفسیر نورالثقلین، ج 4، ص 36.
116 - سورهی فاطر، آیه‌ی 32.
117 - در رابطه با فعلیت یافتن نفس ناطقه در عوالم معنا به کتاب «چگونگی فعلیت یافتن باورهای دینی» از همین مؤلف رجوع فرمائید.
118 - برای شرح بیشتر این موضوع به کتاب «اسماء حسنا دریچه‌های نظر به حق» از همین مؤلف رجوع فرمائید.
119 - بحار، ج 15، ص 24، ح 44.
120 - بحار، ج 15، ص 27.
121 - سورهی بقره، آیه‌ی 156.
122 - سورهی نجم، آیات 10 – 7.
123 - سورهی مائده، آیه‌ی 105.
124 - سوره ی بقره، آیه‌ی 152.
125 - تحف‌العقول، ص54.
126 - سورهی بلد، آیات 16 - 11.
127 - تفسیر نورالثقلین، ذیل آیه «وما تشاؤن اِلاّ اَنْ یشاء‌الله» سورهی انسان، آیه‌ی 30.
128 - بحار الأنوار، ج 23، ص 206.
129 - الكافی، ج1، ص 144.
130 - بحار الأنوار ، ج1، ص 97.
131 - بحارالأنوار، ج25، ص 24.
132 - بعضی از نکاتی که در ادامه می‌آید از مطالب حجت الاسلام آقای احمد امین صادقی تحت عنوان«انسان کامل از دیدگاه امام خمینی و عارفان مسلمان» اقتباس شده است.
133 - مرتضى مطهرى، انسان كامل، ص 15.
134 - سورهی احزاب، آیه‌ی 21.
135 - مرتضى مطهرى، انسان كامل، ص 195.
136 - سورهی انشقاق آیه‌ی 6.
137 - مصباح الشریعة، باب 2، ص 7.
138 - پس نزدیك و نزدیك تر شد. سورهی نجم آیه‌ی 8.
139 - صحیفه امام، ج 18، ص 444، نامه به خانم فاطمه طباطبایى(اندرزهاى اخلاقى - عرفانى) ص 442.
140 - امام خمینى، ره عشق، ص 25.
141 - امام خمینى، سرّالصلوة یا معراج السالكین و صلوة العارفین، ص 38 و 39.
142 - شرح قیصرى بر فصوص الحكم محى الدین عربى، فص آدمى، ص 61 – 73.
143 - سورهی احزاب آیه‌ی 72.
144 - عبدالكریم جیلى، الانسان الكامل، باب 60، ج 2، ص 36.
145 - فیض كاشانى، الوافی، ج1، ص 52.
146 - كتاب انسان كامل، رساله‌ی 18، فصل 3، ص 238.
147 - الانسان الكامل فى الاواخر و الاوایل، باب 60، ص 72.
148 - همان، ص 74.
149 - نهج البلاغه، خطبه‌ی 154، تصحیح محمد دشتى.
150 - نهج البلاغه ، خطبه‌ی 87، تصحیح محمد دشتى.
151 - امام خمینى، تعلیقات على فصوص الحكم، فص آدمى، ص 59.
152 - مفاتیح الجنان، ادعیه‌ی ایام ماه رجب.
153 - محمد لاهیجى، مفاتیح الاعجاز فى شرح گلشن راز، ص 24.
154 - حسن زاده آملى، انسان كامل از دیدگاه نهج البلاغه، ص 64.
155 - سورهی روم آیه‌ی 27.
156 - امام خمینى، چهل حدیث، حدیث 38، ص 634.
157 - صدرالمتألهین، مفاتیح الغیب، ص 620.
158 - حسن زاده آملى، انسان كامل از دیدگاه نهج البلاغه، ص 220.
159 - حسن زاده آملى، انسان كامل از دیدگاه نهج البلاغه، ص 220.
160 - نهج البلاغه، نامه 28.
161 - ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، نامه 28، ج 3، ص 459.
162 - حسن زاده آملى، هزار و یك نكته، نكته 26.
163 - نهج البلاغه، خطبه 119، نسخه معجم مفهرس،تحقیق محمد دشتی.
164 - جوادى آملى، مقدمه‌ی تمهید القواعد ابن تركه، ص 69.
165 - مصباح الهدایة الى الخلافة و الولایة، ص 196.
166 - شرح دعاى سحر، امام خمینی، ص 137.
167 - همان، ص 125.
168 - نهج البلاغه، خطبه‌ی 2، نسخه‌ی المعجم المفهرس، تحقیق محمد دشتى.
169 - ملا هادى سبزوارى، شرح مثنوى، ص 182.
170 - سورهی شوری، آیه‌ی 28.
171 - حسن زاده آملى، ممدالهمم فى شرح فصوص الحكم، ص 340.
172 - سورهی الرحمن، آیه‌ی 29.
173 - محمد رضا قمشه‌اى، رسالة الولایة، ص 5.
174 - پرینت حاشیه امام بر منظومه، ص 291.
175 - مصباح الهدایة، ص 88 – 89.
176 - سید جلال الدین آشتیانى، شرح مقدمه قیصرى بر فصوص الحكم ابن عربى، ص 668.
177 - شیخ عبدالكریم جیلى، الانسان الكامل فى معرفة الاواخر و الاوایل، باب 60، ص 210.
178 - نهج البلاغه، خطبه‌ی 2.
179 - نهج البلاغه، خطبه‌ی 4.
180 - محمد فیاض لاهیجى، مفاتیح الاعجاز فى شرح گلشن راز، ص 313.
181 - سورهی انبیا، آیه‌ی 91.
182 - ابن ابى الحدید، شرح نهج البلاغه، خطبه‌ی 2، ص 571.
183 - محمد فیاض لاهیجى، مفاتیح الاعجاز فى شرح گلشن راز، ص 162.
184 - ملا صدرا، مظاهر الهیه، (مظاهر الهیه در حاشیه‌ی مبداء و معاد ملا صدرا چاپ شده است).
185 - بحار الأنوار، ج 43، ص 65.
186 - حسن زاده آملى، ممد الهمم فى شرح فصوص الحكم، فص حکمة عصمتیه فى كلمة فاطمیه، ص 647 – 648.
187 - امام خمینى، تبیان، دفتر 12، ص 178.