قرآن یعنى مهمترین منبع اسلامى، در این زمینه مانند بسیارى زمینه هاى دیگر تنها یك بحث كلّى و اصولى دارد، بدون این كه وارد جزئیات مسأله شود; و به تعبیر دیگر، آیات قرآن همان را تعقیب مى كند كه در استدلالات عقلى و الهام فطرت داشتیم; یعنى، خبر از تحقّق یك حكومت عدل جهانى در سایه ایمان مى دهد.
* * *
چند نمونه از آیاتى كه این بحث را مطرح ساخته ذیلا از نظر مى گذرانیم.
1ـ در سوره انبیاء (آیات 105 و 106) مى خوانیم:
وَلَقَدْ كَتَبْنَا فِی الزَّبُورِ مِن بَعْدِ الذِّكْرِ أَنَّ الْأَرْضَ یَرِثُهَا عِبَادِیَ الصَّالِحُونَ* إِنَّ فِی هَذَا لَبَلَاغًا لِّقَوْمٍ عَابِدِینَ
قبلا به مفهوم این چند لغت باید توجّه كرد:
«ارض» به مجموع كره زمین گفته مى شود و سراسر جهان را فرا مى گیرد; مگر اینكه قرینه خاصّى در كار باشد.
«ارث» در لغت به معنى چیزى است كه بدون معامله و داد و ستد به دست كسى مى افتد، ولى در بعضى موارد از قرآن كریم، ارث به تسلّط و پیروزى یك قوم صالح بر ناصالحان; و در اختیار گرفتن مواهب و امكانات آنها گفته شده است.
«زبور» در اصل به معنى هرگونه كتاب و نوشته است; ولى معمولا به كتاب «داوود» كه در عهد قدیم از آن تعبیر به «مزامیر داود» شده اطلاق مى گردد; و آن مجموعه اى از مناجاتها و نیایشها و اندرزهاى داوود پیامبر است; این احتمال نیز وجود دارد كه زبور تمام كتب آسمانى پیشین (قبل از قرآن) بوده باشد.
«ذكر» در اصل به معنى هر چیزى است كه مایه تذكّر و یادآورى باشد ولى در آیه فوق به كتاب آسمانى موسى(علیه السلام) «تورات» تفسیر گردیده به قرینه این كه قبل از زبور معرّفى شده است، و طبق تفسیر دیگرى «ذكر» اشاره به قرآن مجید است زیرا كه در خود آیات قرآن این عنوان به قرآن گفته شده (ان هو الاّ ذكر للعالمین).(4)
بنابراین، عبارت «من بعد» به معنى «علاوه بر» خواهد بود (دقّت كنید).
«صالح» به معنى شایسته و صلاحیت دار است و هنگامى كه بطور مطلق گفته شود صلاحیّت و شایستگى از تمام چیزها را فرا مى گیرد; شایستگى علمى; شایستگى اخلاقى; شایستگى از نظر ایمان و تقوى و آگاهى و مدیریت.
و به این ترتیب مفهوم آیات چنین مى شود:
ما در كتاب زبور علاوه بر قرآن مجید (یا پس از تورات) نوشتیم كه زمین را بندگان صالح و شایسته من در اختیار خواهند گرفت; و همین براى گروه عبادت كنندگان (و آنها كه در مسیر بندگى خدا گام بر مى دارند) براى رسیدن به اهدافشان كافى است.
ذكر این موضوع در زبور (اگر به معنى همه كتب آسمانى پیشین باشد) دلیل بر آن است كه این موضوع در همه كتابهاى آسمانى به عنوان یك اصل ثابت وجود داشته.
و اگر هم منظور از آن كتاب داوود بوده باشد شاید به تناسب آن است كه داوود حكومت وسیع و پهناورى داشت كه در مسیر حقّ و عدالت و منافع انسانها بود; اگرچه جنبه منطقه اى داشت و فراگیر همه جهان نبود; ولى در زبور به او بشارت داده شد كه یك حكومت فراگیر جهانى بر پایه آزادى و امنیّت و عدالت در انتظار جهانیان خواهد بود.
یعنى هنگامى كه شایستگى كافى پیدا كنند، و مصداق زنده «عبادى الصّالحون» و بندگان شایسته خدا گردند. وارث همه میراثها و مواهب زمین خواهند شد. هم وارث حكومت مادّى و هم حكومت معنوى.
در پاره اى از روایات كه در تفسیر آیه فوق آمده تعبیرات روشنتر و صریحترى در این زمینه دیده مى شود.
از جمله در تفسیر معروف «مجمع البیان» در ذیل آیه فوق از امام باقر(علیه السلام) نقل است: «هم اصحاب المهدى فى آخر الزّمان»:
اینها همان یاران مهدى(علیه السلام) در آخر زمان خواهند بود; همان مردان و زنان خود ساخته اى كه وارث همه میراثهاى زمین خواهند شد; و شایستگى این رسالت بزرگ را خواهند داشت.
جالب توجّه اینكه، در كتاب «مزامیر داوود» كه امروز جزء كتب عهد قدیم (تورات) است عین این موضوع به تعبیرات گوناگون دیده مى شود:
از جمله در مزمور 37 مى خوانیم:
زیرا كه شریران منقطع خواهند شد و اما متوكّلان به خداوند وارث زمین خواهند شد، هان بعد از اندك مدّتى شریر نخواهند بود، در مكانش تأمّل خواهى كرد و نخواهد بود امّا حكیمان وارث زمین خواهند شد.
در همان «مزمور 37» همین موضوع به تعبیرات دیگرى نیز آمده است:
«... زیرا متبرّكان خداوند وارث زمین خواهند شد، امّا ملعونان وى منقطع خواهند شد ـ صدیقان وارث زمین شده ابداً در آن ساكن خواهند شد».(5)
همانگونه كه ملاحظه مى كنید كلمه صالحون كه در قرآن آمده كلمه جامعى است كه هم «حكیمان» و هم «صدّیقان» و هم «متوكّلان» و هم «متبرّكان» را در بر مى گیرد.
و همانطور كه یادآور شدیم از آیه اخیر یعنى «انّ فى هذا لبلاغاً لقوم عابدین» استفاده مى شود كه حكومت روى زمین هدف نهایى صالحان و شایستگان نیست بلكه وسیله اى است كه با آن به هدف نهایى یعنى تكامل انسان در همه زمینه ها خواهند رسید زیرا بلاغ به معنى «چیزى كه با آن به هدفشان خواهند رسید» مى باشد.