اگر خوب دقت كنیم پى مى‌بریم كه نمازها و دعاهاى ما گناهى بیش نیست. این مطلب را با مثالى ساده بیان مى‌كنیم، هرچند خداوند منزّه
( صفحه 128)
است از آنكه مصداق این گونه مثالها باشد؛ ولى سطح درك ما پایین است و باید با این قبیل مثالها آمادگى ذهنى پیدا كنیم. فرض كنید پس از مدتها كه از دوستى دور بوده ایم او را مى‌بینیم و قرار است ساعتى در كنار هم باشیم؛ ولى در هنگام ملاقات از او روى برگردانیم و به كار خود مشغول گردیم. چنین رفتارى چقدر توهین آمیز است! حال اگر كسى كه قصد ملاقات با او را داریم انسان بزرگى باشد این كار چقدر زشت تر و ناپسندتر است! عدم توجه مابه خدا در نماز و حضور قلب نداشتن، بسیار زشت تر و قبیح تر از چنین عملى است. با آنكه خدا توفیق حضور و اجازه انس و صحبت با خود را داده اگر به او بى توجهى كنیم مستحق مجازاتى عظیم خواهیم بود كه اگر ما را از خود براند بجاست؛ اما با اینهمه ما را طرد نمى‌كند و پیوسته از ما دعوت مى‌كند تا بر خوان ضیافت او بنشینم.
نباید عفو و گذشت خداوند ما را مغرور سازد. ما وظیفه داریم به اندازه معرفت خود و تا آنجا كه مى‌توانیم در انجام وظیفه خود كوتاهى نكنیم. نماز و دعایى كه صرف تلفظ برخى كلمات و بدون روح عبادت باشد خالى از لطف است. البته اگر به ارزش آنها پى نبرده ایم یا معانى آنها را نمى‌دانیم نباید تركشان كنیم، بلكه باید سعى كنیم تا عبادات ما، نماز و دعاى ما، روح پیدا كند، حضور قلب داشته باشیم و معانى آنها را درك كنیم. و گرنه چنانچه همین عبادات سطح پایین را نیز ترك كنیم چیز بهترى نخواهیم یافت كه جانشین آنها نماییم.
تأخیر درانجام عبادات، بویژه نمازهاى واجب نیز بسیار غلط است. تصور نشود كه اگر مدتى نماز به تأخیر افتد نشاط ما براى اقامه آن بیشتر
( صفحه 129)
مى گردد. چه بسا، همین تأخیر نیز وسوسه شیطان باشد، به بهانه خستگى، كار و مانند آن و نمازى كه پس از گذشت وقت فضیلت آن خوانده مى‌شود بى روح تر و ناقص تر باشد.
بنابراین، همین عبادات سطح پایین، مانند دعا، قرآن، ذكر و مانند آن، را نیز نباید ترك كرد، بلكه باید كوشش كنیم تا بهتر شوند و با تدبر و ادب بیشتر با خدا روبرو شویم، نه آنكه آنها را رها كنیم كه آن نیز خود گناه است و بى ادبى. ترك عمل هنر نیست، كسب ادب بیشتر در مقابل خدا و تكمیل عمل مهمّ است.
برخى از كوته فكران مى‌گویند: نماز یا دعایى كه خالى از فهم معناى آن باشد بى فایده است. اما بواقع چنین نیست، بلكه باید بدنبال این باشیم كه آنها از محتواى بالاترى برخوردار گردند. باید اقرار داشته باشیم كه در انجام وظیفه بندگى خدا كوتاهى كرده ایم و همت و درك انجام بهتر از آن را نداریم؛ اما چون به عبادت امر فرموده ظاهر عابدان و بندگان او را به خود گرفته ایم، هرچند دلمان با او بیگانه است. باید از خدا بخواهیم كه به ما حضور قلب، توجه و توفیق عبادت بهتر عطا كند و فهم و ادب و محبت ما را نسبت به خود افزون فرماید.