حاصل سخن اینكه: ملاك ارزشهاى اسلام به دو صورت قابل تبیین است:
1. تكامل انسان ـ كه حقیقت او روح است ـ به تكامل خود آگاهى و علم است كه عین وجود اوست. تحقق این خود آگاهى زمانى است كه انسان حقیقت خود را كه عین ارتباط با خدا و جلوه‌اى از اوست، بیابد؛ یعنى خود را عین ارتباط با خدا بیابد. مسیر تكامل؛ یعنى كسب ارزشها، در همین جهت است كه «خودآگاهى» خودش را كه عین «خداآگاهى»! است بیابد. «خداآگاهى» از این جهت كه وقتى انسان خود را عین ارتباط با خدا و وابسته به او یافت با «خودآگاهى» تفاوتى ندارد، درك خورشید یا نور خورشید فرقى نمى‌كند. در صورت یافتن این حقیقت، «عرف نفسه» با «عرف ربّه» تفاوتى ندارد. این خودشناسى عین خداشناسى است؛ چون «روح» از سنخ «علم» است، كمال روح به افزایش علم و خودآگاهى اوست، آگاهى روح به خود؛ یعنى، یافتن «خود» آن‌گونه كه هست.
2. فلسفه عرفان عملى، رسیدن به حقیقت توحید است. «توحید» مراتبى دارد كه از توحید افعالى شروع و به توحید صفاتى و ذاتى ختم مى‌شود. براى رسیدن به
( صفحه 225 )
مقام توحید افعالى، انسانها باید استقلال در اراده را از خود نفى كنند و تمامى افعال در هستى را از آن خداى متعال بدانند. و با ادامه كار و اخلاص نیّت و متمركز كردن توجّهات قلبى لیاقت یافتن مراتب كاملتر توحید را پیدا كنند.