در شرع مقدس اسلام، هیچ یك از عوامل مذكور به تنهایى معیار ارزش نیست، بلكه مجموعه شرایط و معیارهایى كه در مكاتب فلسفى گوناگون ذكر شده است، مى‌توانند به عنوان معیارهاى ارزشى مطرح باشند؛ مثلا، ملاك «لذت بخشى» كه تنها معیار ارزش در مكتب لذت گرایان است، خود مى‌تواند به عنوان یكى از ویژگیهاى نظام ارزشى اسلام مطرح باشد، اما با این تفاوت كه در صورت تزاحم لذات با یكدیگر، در اسلام، تنها لذتى انتخاب مى‌شود كه پایدارتر، عمیق‌تر و ماندنى‌تر است؛ به تعبیر دیگر، در اسلام لذاتى معیار تشخیص ارزشند كه با لذات دیگر، تنافى و تزاحمى نداشته باشند، اگر بنا باشد لذتى مانع از تحقق لذت دیگرى شود، هیچ عاقلى آن لذت را انتخاب نمى‌كند، مخصوصاً اگر لذت دومى با دوام‌تر و عمیق‌تر باشد. در چنین مواردى، انسان عاقل بین ارزشهاى متفاوت مقایسه مى‌كند و لذتى را بر مى‌گزیند كه از نظر كمّیت، كیفیت و دوام، برتر باشد و هر انسان خردمندى در مقایسه بین لذتهاى متزاحم، بیشترین و بهترین را انتخاب مى‌كند. اصلا لذتى را كه مزاحم حصول لذت دیگرى باشد لذت نمى‌گویند، زیرا با تحقق آن لذت، دیگرى از دست مى‌رود، مخصوصاً اگر كه دومى نامتناهى باشد. از نظر اسلام، بعضى از لذتهاى بى‌دوام، گذرا، ناپایدار و سطحى دنیوى با لذّات نامتناهى و همیشگى آخرت تضاد دارند، آیا در صورت وجود چنین تضادى بین این دو دسته ارزش، باز هم دسته اوّل، لذت به حساب مى‌آیند؟ عملى كه نتیجه آن، عذاب دایمى جهنم است، نه تنها لذت نیست كه عین عذاب است، اگر چه فاعِل آن نداند.
بنابر این، بر فرض اینكه ملاك اصلى ارزش را «لذت» بدانیم، باید بین لذتها تفاوت و تفكیك قائل شویم. علاوه بر این، لذات به اصیل و مُقدّمى تقسیم مى‌شوند، اگر بنا باشد لذت مُقدّمى ـ كه خود به عنوان مقدمه‌اى براى لذات اصیل
( صفحه 150 )
به حساب مى‌آید ـ مانع از تحقق لذت اصیل و ذاتى شود، هیچ انسان عاقلى آن را لذت نخواهد انگاشت.
بنابر این، اگر انسانى از وادى تنگ ماده به درآید و چشمان تیزبین خود را به وراى دنیاى كوچك مادى بدوزد، و لذتهاى عالم قیامت را در نظر بگیرد، دیگر لذات مادى را لذت نمى‌پندارد. پس این گونه نیست كه اصل لذت به عنوان یك معیار از نظام ارزشى اسلام حذف شده باشد. قرآن مجید در بسیارى از آیات براى فراخواندن مردم به ارزشهاى اسلام، موضوع لذت را مطرح مى‌كند: «فیها ما تشتهیه الانفس و تلذّ الاعین»(14) اگر رفتار شما مطابق ارزشهاى اسلامى باشد، در بهشت جاودان هر غذایى را كه اشتها داشته باشید و هر چه را كه چشم شما از دیدن آن لذت مى‌برد، در اختیار خواهید داشت.
در نظام ارزشى اسلام هم لذت معتبر است، اما در صورتى كه مانع رسیدن به لذت بزرگترى نشود. ممكن است انسانى مریض از خوردن ترشى لذت ببرد، اما این لذت او را از لذت سلامتى بى‌بهره كند، پس این خوردن را نمى‌توان لذت به حساب آورد. در مقابل، گاهى صرف نظر كردن از یك لذت، خود لذتى بالاتر از لذت اولى است و به قول شاعر:
اگر لذت ترك لذت بدانى --- دگر لذت نفس لذت نخوانى
علاوه بر این، ترك لذت نامشروع، لذّات مداوم و نامتناهى در پى دارد كه نهایت آن «رضوان من اللّه اكبر»(15) است. «خشنودى محبوب، بالاترین لذت انسانهاى عاشق است.»
كسب رضایت محبوب به حدى مهم است كه گاهى فرد تمامى هستى خود را فدا مى‌كند تا اینكه لبخند رضایت را بر لبان محبوب خود بنشاند. لبخندى كه
( صفحه 151 )
ارزش آن از تمامى اموال او بیشتر است و این ترك لذّات نامشروع است كه رضایت محبوب هستى (خداى متعال) را به دنبال خواهد داشت چنین لذّتى، لذت بخش‌ترین لذّات است.