از مسائل بسیار قابل توجه این که هیچ یک از امامان اهل بیت بعد از غصب نخستین، هرگز در امر فدک دخالت نکردند، نه على(علیه السلام) در دوران حکومتش در این امر دخالتى کرد و نه امامان دیگر، و افرادى مانند عمر بن عبدالعزیز و یا حتى مأمون خلیفه عباسى، پیشنهاد کردند که به یکى از ائمه اهل بیت(علیهم السلام) بازگردانده شود، و این واقعاً سؤال انگیز است که این موضعگیرى در برابر مسأله فدک به چه علت بود؟
چرا على(علیه السلام) در زمانى که تمام کشور اسلام زیر نگین او بود این حق را به صاحبان اصلى بازنگردانید؟ و یا چرا فى المثل مأمون که این همه اظهار ارادت ـ و لو ظاهراً ـ به امام على بن موسى الرضا(علیه السلام) مى کرد فدک را به آن حضرت تقدیم نکرد؟ بلکه بدست بعضى از نوه هاى زید بن على بن الحسین(علیهم السلام) به عنوان نماینده بنى هاشم سپرد؟
در پاسخ این سؤال مهم تاریخى مى گوییم:
امام امیرمؤمنان(علیه السلام) در همان کلام کوتاهش همه گفتنى ها را گفته است، آن جا که مى فرماید: «آرى، از آنچه در زیر آسمان دنیاست تنها فدک در دست ما بود، عده اى نبست به آن بخل ورزیدند، ولى در مقابل گروه دیگرى سخاوتمندانه از آن صرفنظر کردند، و بهترین داور و حاکم خداست، مرا با فدک و غیر فدک چه کار در حالى که فردا به خاک سپرده خواهیم شد».
آن بزرگوار عملا نشان داد که فدک را به عنوان یک وسیله درآمد و منبع اقتصادى نمى خواهد، و آن روز هم که فدک از ناحیه او و همسرش مطرح بود براى تثبیت مسأله ولایت و جلوگیرى از خطوط انحرافى در زمینه خلافت پیامبر اسلام(صلى الله علیه وآله) بود، اکنون که کار از کار گذشته، و فدک بیشتر چهره مادى پیدا کرده، گرفتن آن چه فایده اى دارد؟
سیّد مرتضى علم الهدى عالم و محقق بزرگ شیعه در این زمینه سخنى پر معنا دارد، مى گوید: هنگامى که امر خلافت به على(علیه السلام) رسید درباره بازگرداندن فدک خدمتش سخن گفتند، فرمود:
«اِنِّی لاََسْتَحْیِی مِنَ اللهِ اَنْ اَرُدَّ شَیْئاً مَنَعَ مِنْهُ اَبُوبَکْر وَ اَمْضاهُ عُمَرُ;(92) من از خدا شرم دارم که چیزى را که ابوبکر منع کرد و عمر بر آن صحه نهاد، به صاحبان اصلیش بازگردانم!».
در حقیقت با این سخن هم بزرگوارى و بى اعتنایى خود را نسبت به فدک به عنوان یک سرمایه مادى و منبع درآمد، نشان مى دهد، و هم مانعین اصلى این حق را معرفى مى کند!(93)
اما این که چرا بعضى از خلفا که ظاهراً مى خواستند به خاندان پیامبر(صلى الله علیه وآله) ابراز ارادت کنند، فدک را به ائمه اهل بیت(علیهم السلام) باز نگرداندند و مثلا به نوه هاى زید بن على یا افراد ناشناس دیگرى به عنوان نمایندگى بنى فاطمه(علیها السلام)تحویل دادند؟ این امر دو علت ممکن است داشته باشد:
1ـ ائمه هدى(علیهم السلام) هرگز حاضر به پذیرش فدک نبودند، چرا که این کار در آن زمان بیشتر جنبه مادى داشت تا معنوى، و شاید حمل بر علاقه به دنیا مى شد، نه امتیازات معنوى; و به تعبیر دیگر قبول آن در آن شرایط براى ائمه هدى(علیهم السلام) کوچک بود.
علاوه بر این دست آنها را در مبارزه با خلفاى جور مى بست، چرا که هر زمان مى خواستند مبارزه کنند فدک را مسترد مى داشتند (همان گونه که در ماجراى پس گرفتن فدک از طرف ابوجعفر خلیفه عباسى از بنى الحسن در تاریخ آمده است که بعد از قیام بعضى از آنها بر ضد دستگاه خلافت، فدک را از همه گرفت).
2ـ خلفاى جور نیز ترجیح مى دادند که امکانات مالى امامان اهل بیت(علیهم السلام) گسترده نشود، همان طور که در داستان معروف «هارون» مشهور است که وقتى به مدینه آمد احترام فوق العاده اى براى امام موسى بن جعفر(علیهما السلام) قائل شد به گونه اى که براى فرزندش مأمون تازگى داشت.
اما هنگامى که نوبت به هدایا رسید هدیه اى را که خدمت امام(علیه السلام) فرستاد، بسیار ناچیز بود، مأمون از این مسأله در شگفت شد، و هنگامى که علت را از پدر سؤال کرد او در جواب مطلبى گفت که حاصلش این بود: ما نباید کارى کنیم که آنها قدرت پیدا کنند، و فردا بر ضد ما قیام نمایند!