تربیت
Tarbiat.Org

نظریه سیاسی اسلام جلد اول
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

. 3مفهوم دموكراسى و تحوّل كاربردى آن

ابتدا لازم مى‌دانم توضیحى درباره واژه دموكراسى، براى كسانى كه آشنایى چندانى با آن ندارند، عرض كنم: ترجمه تحت‌اللفظى دموكراسى؛ یعنى، حكومت مردم، یا به تعبیر دیگر مردم سالارى. منظور این است كه در امور حكومتى، اعم از قانونگذارى و اجراى قانون و سایر شؤون سیاسى جامعه، مردم خودشان نقش داشته باشند و كس دیگرى در وضع قانون و اجراى آن دخالت نداشته باشد. این معناى كلمه دموكراسى است.
دموكراسى، در طول تاریخ، به چند صورت مطرح شده است: ابتدا، تا آنجا كه تاریخ نشان مى‌دهد، در حدود پنج قرن قبل از میلاد حضرت مسیح در آتن، پایتخت یونان، براى مدتى این تئورى مطرح شد و به اجرا درآمد. بدین صورت كه همه مردم، بجز بردگان و افراد زیر 20 سال، مستقیما در امور سیاسى و اجتماعى‌شان دخالت مى‌كردند. وقتى افراد به بیست سالگى مى‌رسیدند، مى‌توانستند مستقیما در امور سیاسى شهر خود دخالت كنند. البته الزامى در كار نبود و مردم براى انجام آن مهم مختار بودند. در آن زمان، مردم در میادین بزرگ شهر جمع مى‌شدند و در مورد مسائل شهرشان نظر مى‌دادند. بحث و گفتگوهایى صورت مى‌گرفت و
( صفحه 292 )
براساس آنها تصمیماتى اتخاذ مى‌شد و به عمل در مى‌آمد. این شكل حكومت را كه شخص خاصى و یا یك گروه معیّنى متصدّى امور حكومت نباشد، بلكه مردم خود مستقیما در امور اجتماعى و سیاسى‌شان دخالت كنند، دموكراسى یا حكومت مردم مى‌نامیدند. این شیوه از دموكراسى براى مدّتى در آتن، پایتخت یونان، به اجرا در آمد. علاوه بر آن كه فیلسوفان و اندیشمندان قاطعانه با این روش به مبارزه پرداختند و با تعبیرات زشتى از آن یاد كردند و آن را حكومت جهّال نامیدند، عملاً هم مشكلات زیادى به بار آورد و از این‌رو چندان دوام نیافت.
بالطبع چنین شیوه‌اى براى كشورهاى بزرگ و شهرهاى پرجمعیت قابل اجرا نبود، چون ممكن نیست كه همه مردم دایما در مسائل اجتماعى مشاركت مستقیم داشته باشند. در شهرهاى كوچك ممكن است موقتا این روش اعمال شود، اما در شهرهاى چند میلیونى چطور همه مردم مى‌توانند درباره امور روزمره شهرشان تصمیم بگیرند؟! به هر حال، این شیوه طرد شد،تا این كه پس از رنسانس شكل دیگرى از دموكراسى عرضه شد: به این طریق كه مردم نمایندگانى را براى تصدّى امور حكومتى انتخاب كنند و آنها از طرف مردم حكومت كنند؛ چون دخالت مستقیم مردم عملى نبود. از آن پس، این تئورى طرفداران زیادى پیدا كرد و تدریجا در پاره‌اى كشورها به اجرا گذاشته شد، تا این كه بالاخره در قرن نوزدهم میلادى تقریبا در اروپا و بسیارى از كشورهاى سایر قاره‌ها این شیوه حكومتى مورد قبول مردم واقع شد و حكومت‌هایى بر اساس آن پى ریزى شد. در كشور ما نیز این شیوه از دموكراسى اعمال مى‌گردد و عملاً مردم در همه ارگانها و نهادهاى حكومتى، با شركت در انتخابات گوناگون و گزینش نمایندگان خود، دخالت مى‌كنند. مثل شركت در انتخابات ریاست جمهورى و گزینش رییس جمهور و نیز شركت در انتخابات مجلس شوراى اسلامى و گزینش نمایندگان مجلس كه از طرف مردم به وضع و تصویب قوانین مى‌پردازند. همچنین انتخابات شوراها و سایر انتخاباتى كه در قانون اساسى آمده است. پس بر اساس شكل دوم دموكراسى، كه در هر نظام حكومتى ویژگى‌هاى خاص خود را دارد، مردم با رأى و انتخاب خود و گزینش قانون گذاران و مجریان در امور سیاسى و اجتماعى خود دخالت مى‌كنند.