بَابُ مَا یَجِبُ عَلَى النَّاسِ عِنْدَ مُضِیِّ الْإِمَامِ
1- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ یَعْقُوبَ بْنِ شُعَیْبٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع إِذَا حَدَثَ عَلَى الْإِمَامِ حَدَثٌ كَیْفَ یَصْنَعُ النَّاسُ قَالَ أَیْنَ قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ قَالَ هُمْ فِی عُذْرٍ مَا دَامُوا فِی الطَّلَبِ وَ هَؤُلَاءِ الَّذِینَ یَنْتَظِرُونَهُمْ فِی عُذْرٍ حَتَّى یَرْجِعَ إِلَیْهِمْ أَصْحَابُهُمْ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 211 روایت 1@*@
ترجمه:
یعقوب بن شعیب گوید: بامام صادق علیه السلام عرضكردم: چون براى امام پیش آمدى كند (وفات نماید) مردم چه كنند؟ فرمود: قول خداى عزوجل كجاست كه مىفرماید. «چرا از هر گروه از مؤمنین دستهئى سفر نكنند تا درباره دین، دانش آموزند و چون بازگشتند، قوم خویش را بیم دهند، شاید آنها بترسند 122 سوره 9 -» سفر كنندگان تا زمانیكه دنبال طلب دانشند معذورند و آنها كه در انتظارند، تا زمان بازگشت رفقاى خود معذورند.
شرح راجع به آیه شریفه در ج 1 ص 307 توضیحى بیان كردیم و در اینجا میگوئیم بقرینه سؤال و جواب، مراد این است كه چون امام وفات كند، بر مؤمنینى كه در بلد امام نیستند، لازمست از میان خود عدهاى را انتخاب كرده براى تعیین امام به آن شهر بفرستند و تا زمانیكه به آنجا نرسیده و در بلاتكلیفى بسر مىبرند، از نداشتن امام و پیشوا معذورند و همچنین كسانیكه ایشانرا فرستادهاند تا زمان رسیدن خبر به آنها معذورند.
2- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ یُونُسَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ قَالَ حَدَّثَنَا حَمَّادٌ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ الْعَامَّةِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَنْ مَاتَ وَ لَیْسَ لَهُ إِمَامٌ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیَّةً فَقَالَ الْحَقُّ وَ اللَّهِ قُلْتُ فَإِنَّ إِمَاماً هَلَكَ وَ رَجُلٌ بِخُرَاسَانَ لَا یَعْلَمُ مَنْ وَصِیُّهُ لَمْ یَسَعْهُ ذَلِكَ قَالَ لَا یَسَعُهُ إِنَّ الْإِمَامَ إِذَا هَلَكَ وَقَعَتْ حُجَّةُ وَصِیِّهِ عَلَى مَنْ هُوَ مَعَهُ فِی الْبَلَدِ وَ حَقُّ النَّفْرِ عَلَى مَنْ لَیْسَ بِحَضْرَتِهِ إِذَا بَلَغَهُمْ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ قُلْتُ فَنَفَرَ قَوْمٌ فَهَلَكَ بَعْضُهُمْ قَبْلَ أَنْ یَصِلَ فَیَعْلَمَ قَالَ إِنَّ اللَّهَ جَلَّ وَ عَزَّ یَقُولُ وَ مَنْ یَخْرُجْ مِنْ بَیْتِهِ مُهاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ قُلْتُ فَبَلَغَ الْبَلَدَ بَعْضُهُمْ فَوَجَدَكَ مُغْلَقاً عَلَیْكَ بَابُكَ وَ مُرْخًى عَلَیْكَ سِتْرُكَ لَا تَدْعُوهُمْ إِلَى نَفْسِكَ وَ لَا یَكُونُ مَنْ یَدُلُّهُمْ عَلَیْكَ فَبِمَا یَعْرِفُونَ ذَلِكَ قَالَ بِكِتَابِ اللَّهِ الْمُنْزَلِ قُلْتُ فَیَقُولُ اللَّهُ جَلَّ وَ عَزَّ كَیْفَ قَالَ أَرَاكَ قَدْ تَكَلَّمْتَ فِی هَذَا قَبْلَ الْیَوْمِ قُلْتُ أَجَلْ قَالَ فَذَكِّرْ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِی عَلِیٍّ ع وَ مَا قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ ص فِی حَسَنٍ وَ حُسَیْنٍ ع وَ مَا خَصَّ اللَّهُ بِهِ عَلِیّاً ع وَ مَا قَالَ فِیهِ رَسُولُ اللَّهِ ص مِنْ وَصِیَّتِهِ إِلَیْهِ وَ نَصْبِهِ إِیَّاهُ وَ مَا یُصِیبُهُمْ وَ إِقْرَارِ الْحَسَنِ وَ الْحُسَیْنِ بِذَلِكَ وَ وَصِیَّتِهِ إِلَى الْحَسَنِ وَ تَسْلِیمِ الْحُسَیْنِ لَهُ بِقَوْلِ اللَّهِ النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنِینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَ أَزْواجُهُ أُمَّهاتُهُمْ وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلى بِبَعْضٍ فِی كِتابِ اللَّهِ قُلْتُ فَإِنَّ النَّاسَ تَكَلَّمُوا فِی أَبِی جَعْفَرٍ ع وَ یَقُولُونَ كَیْفَ تَخَطَّتْ مِنْ وُلْدِ أَبِیهِ مَنْ لَهُ مِثْلُ قَرَابَتِهِ وَ مَنْ هُوَ أَسَنُّ مِنْهُ وَ قَصُرَتْ عَمَّنْ هُوَ أَصْغَرُ مِنْهُ فَقَالَ یُعْرَفُ صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ بِثَلَاثِ خِصَالٍ لَا تَكُونُ فِی غَیْرِهِ هُوَ أَوْلَى النَّاسِ بِالَّذِی قَبْلَهُ وَ هُوَ وَصِیُّهُ وَ عِنْدَهُ سِلَاحُ رَسُولِ اللَّهِ ص وَ وَصِیَّتُهُ وَ ذَلِكَ عِنْدِی لَا أُنَازَعُ فِیهِ قُلْتُ إِنَّ ذَلِكَ مَسْتُورٌ مَخَافَةَ السُّلْطَانِ قَالَ لَا یَكُونَ فِی سِتْرٍ إِلَّا وَ لَهُ حُجَّةٌ ظَاهِرَةٌ إِنَّ أَبِی اسْتَوْدَعَنِی مَا هُنَاكَ فَلَمَّا حَضَرَتْهُ الْوَفَاةُ قَالَ ادْعُ لِی شُهُوداً فَدَعَوْتُ أَرْبَعَةً مِنْ قُرَیْشٍ فِیهِمْ نَافِعٌ مَوْلَى عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عُمَرَ قَالَ اكْتُبْ هَذَا مَا أَوْصَى بِهِ یَعْقُوبُ بَنِیهِ یا بَنِیَّ إِنَّ اللَّهَ اصْطَفى لَكُمُ الدِّینَ فَلا تَمُوتُنَّ إِلَّا وَ أَنْتُمْ مُسْلِمُونَ وَ أَوْصَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِیٍّ إِلَى ابْنِهِ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ وَ أَمَرَهُ أَنْ یُكَفِّنَهُ فِی بُرْدِهِ الَّذِی كَانَ یُصَلِّی فِیهِ الْجُمَعَ وَ أَنْ یُعَمِّمَهُ بِعِمَامَتِهِ وَ أَنْ یُرَبِّعَ قَبْرَهُ وَ یَرْفَعَهُ أَرْبَعَ أَصَابِعَ ثُمَّ یُخَلِّیَ عَنْهُ فَقَالَ اطْوُوهُ ثُمَّ قَالَ لِلشُّهُودِ انْصَرِفُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ فَقُلْتُ بَعْدَ مَا انْصَرَفُوا مَا كَانَ فِی هَذَا یَا أَبَتِ أَنْ تُشْهِدَ عَلَیْهِ فَقَالَ إِنِّی كَرِهْتُ أَنْ تُغْلَبَ وَ أَنْ یُقَالَ إِنَّهُ لَمْ یُوصَ فَأَرَدْتُ أَنْ تَكُونَ لَكَ حُجَّةٌ فَهُوَ الَّذِی إِذَا قَدِمَ الرَّجُلُ الْبَلَدَ قَالَ مَنْ وَصِیُّ فُلَانٍ قِیلَ فُلَانٌ قُلْتُ فَإِنْ أَشْرَكَ فِی الْوَصِیَّةِ قَالَ تَسْأَلُونَهُ فَإِنَّهُ سَیُبَیِّنُ لَكُمْ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 212 روایت 2@*@
ترجمه:
عبدالاعلى گوید: از امام صادق علیه السلام راجع بقول عامه پرسیدم كه گویند: رسولخدا صلى اللّه علیه وآله فرموده: «هر كه بمیرد و امامى نداشته باشد، بمرگ جاهلیت مرده است» فرمود: درست است بخدا. عرضكردم: امامى (در مدینه) وفات كرده و مردى در خراسانست و نمیداند وصى او كیست، همین دورى از امام براى او عذر نیست؟ فرمود: براى او عذر نیست. همانا چون امام بمیرد. برهان وصیش بر كسانى است كه در بلد او هستند (پس آنها باید وصى امام را با برهان امامت تعیین كنند) و بر كسانیكه در بلد امام نیستند، چون خبر وفات او را شنیدند، لازمست كوچ كنند، همانا خداى عزوجل مىفرماید: «چرا از هر گروه از مؤمنان، دستهاى كوچ نكنند تا درباره دین، دانش آموزند و چون باز گشتند قوم خویش را بیم دهند، شاید آنها بترسند».
عرضكردم: اگر دستهئى كوچ كردند و بعضى از آنها پیش از آنكه (بشهر امام) برسد و بداند بمیرد؟ فرمود: خداى جل و عز مىفرماید: «و هر كه براى مهاجرت بسوى خدا و رسولش از خانه خویش در آید، آنگاه مرگ وى فرا رسد، پاداش او بعهده خدا باشد 99 سوره 4 -».
عرضكردم: اگر بعضى از آنها ببلد امام رسیدند شما در خانه خود را بسته و بروى خود پرده انداختهاید، نه خود شما مردم را بسوى خود خوانید و نه دیگرى ایشانرا بشما راهنمائى كند، بچه وسیله امام را بشناسند؟ فرمود: بوسیله كتاب منزل خدا.
عرضكردم: خدا جل و عز (در قرآن) چگونه مىفرماید؟ امام فرمود: بنظرم پیش از این هم در این باره سخن گفتهئى؟ (از من پرسیدهئى؟) عرضكردم: آرى. آنگاه حضرت آیاتى را كه خدا درباره على نازل فرموده و آنچه را خدا به على علیه السلام اختصاص داده و وصیتى را كه پیغمبر صلى اللّه علیه و آله راجع به او نموده و نصبش فرموده و مصیباتیكه بآنها میرسد و اعتراف حسن و حسین را به آن و وصیتش را به حسن و تسلیم كردن حسین امر امامت را طبق قول خدا «پیغمبر بمؤمنان از خودشان سزاوارتر است و همسران وى مادران ایشانند و خویشاوندان در كتاب خدا، بعضى نسبت به بعضى سزاوارترند 6 سوره 33 -» همه را یاد آور شد. (فرمود بیادآور).
(تا معلوم شود امامت على و حسن و حسین علیهم السلام بدلیل آیات قرآن و احادیث پیغمبر صلى اللّه علیه وآله بوده و از آن پس بدلیل آیه شریفه اولوالارحام).
عرضكردم: مردم درباره امام باقر علیه السلام اعتراض كرده و میگفتند: چگونه شد كه امامت از میان تمام فرزندان پدرش بدر شد و بوى رسید، با آنكه در میان آنها كسانى بودند كه از نظر قرابت مثل او و از نظر سن بزرگتر از او (مانند زید بن على) بودند. در صورتیكه امامت به كوچكتران از او (بواسطه كوچكتر بودنشان) نرسید؟ فرمود: صاحب امر امامت به سه خصلت شناخته مىشود كه مختص به اوست و در غیر او نیست: 1 او نسبت به امام پیشین سزاوارتر (نزدیكتر و منسوبتر) از سایر مردمست. 2 وصى او است. 3 سلاح و وصیت پیغمبر صلى اللّه علیه و آله نزد اوست.
و اینها نزد من است، كسى با من در این باره نزاع نكند (بحدیث 617 رجوع شود) عرضكردم اینها از ترس سلطان پنهانست؟ فرمود: پنهان نیست بلكه دلیلى روشن دارد، همانا پدرم هر چه آنجا (مخزن و دایع امامت) بود بمن سپرد و چون وفاتش نزدیك شد، فرمود: گواهانى را نزد من حاضر كن، من چهار تن از قریش را كه نافع غلام عبداللّه بن عمر یكى از آنها بود، حاضر كردم. فرمود: بنویس:
این است آنچه یعقوب پسرانش را بدان وصیت مىكند «پسرانم همانا خدا این دین را براى شما برگزید نمیرید جز اینكه مسلمان باشید 122 سوره 2 -» و محمد بن على بپسرش جعفر بن محمد وصیت كرد و دستورش داد كه او را با بردیكه در آن نماز جمعه میخواند، كفن پوشد و با عمامه خودش او را عمامه بندد و قبرش را چهار گوش ساخته، چهار انگشت از زمین بلند كند و سپس آنرا واگذارد (از چهار انگشت بلندتر نكند).
آنگاه فرمود: وصیت نامه را درهم پیچید و بگواهان فرمود: بروید خدا شما را رحمت كند. پس از رفتن ایشان من گفتم: پدرم! در این وصیت نامه چه احتیاجى بگواه گرفتن بود؟ فرمود: من نخواستم كه تو (پس از مرگ من) مغلوب باشى و مردم بگویند: او وصیت نكرده است و خواستم تو دلیلى داشته باشى كه هرگاه مردى به این بلد آید و گوید وصى فلانى كیست! بگویند فلانى.
من گفتم: اگر در وصیت شریك داشته باشد امام چگونه تعیین میشود؟) فرمود: از او سؤال مىكنید (مسائل مشكل علمى و امور غیبى را از او مىپرسید) مطلب براى شما روشن مىشود.
3- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنِ النَّضْرِ بْنِ سُوَیْدٍ عَنْ یَحْیَى الْحَلَبِیِّ عَنْ بُرَیْدِ بْنِ مُعَاوِیَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَصْلَحَكَ اللَّهُ بَلَغَنَا شَكْوَاكَ وَ أَشْفَقْنَا فَلَوْ أَعْلَمْتَنَا أَوْ عَلَّمْتَنَا مَنْ قَالَ إِنَّ عَلِیّاً ع كَانَ عَالِماً وَ الْعِلْمُ یُتَوَارَثُ فَلَا یَهْلِكُ عَالِمٌ إِلَّا بَقِیَ مِنْ بَعْدِهِ مَنْ یَعْلَمُ مِثْلَ عِلْمِهِ أَوْ مَا شَاءَ اللَّهُ قُلْتُ أَ فَیَسَعُ النَّاسَ إِذَا مَاتَ الْعَالِمُ أَلَّا یَعْرِفُوا الَّذِی بَعْدَهُ فَقَالَ أَمَّا أَهْلُ هَذِهِ الْبَلْدَةِ فَلَا یَعْنِی الْمَدِینَةَ وَ أَمَّا غَیْرُهَا مِنَ الْبُلْدَانِ فَبِقَدْرِ مَسِیرِهِمْ إِنَّ اللَّهَ یَقُولُ وَ ما كانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْ لا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ قَالَ قُلْتُ أَ رَأَیْتَ مَنْ مَاتَ فِی ذَلِكَ فَقَالَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ مَنْ خَرَجَ مِنْ بَیْتِهِ مُهَاجِراً إِلَى اللَّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ یُدْرِكُهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ قَالَ قُلْتُ فَإِذَا قَدِمُوا بِأَیِّ شَیْءٍ یَعْرِفُونَ صَاحِبَهُمْ قَالَ یُعْطَى السَّكِینَةَ وَ الْوَقَارَ وَ الْهَیْبَةَ
@@اصول كافى جلد 2 صفحه 214 روایت 3@*@
ترجمه:
محمد بن مسلم گوید: به امام صادق علیه السلام عرضكردم: اصلحك الله خبر بیمارى شما بما رسید و ما را نگران كرد، اى كاش ما را آگاه مىساختى (یا فرمود بما مىآموختى) وصى شما كیست؟ فرمود: همانا على (بن ابیطالب) علیه السلام عالم (امام) بود و علم به ارث میرسد، و هیچ عالمى نمیرد جز اینكه پس از وى كسى باشد كه مانند علم او یا آنچه خدا خواهد (كمتر یا زیادتر) بداند، عرضكردم براى مردم رواست كه چون امامى بمیرد، امام بعد از او را نشناسد؟ فرمود: اما براى اهل این شهر یعنى مدینه روا نیست (زیرا باید فوراً سؤال كنند و وصى امام را بشناسند) و نسبت به شهرهاى دیگر معذوریت آنها به اندازه رسید نشان تا مدینه است، همانا خدا مىفرماید: «همه مؤمنین نتوانند كوچ كنند، پس چرا از هر گروه ایشان دستهاى سفر نكنند تا در امر دین دانش اندوزند و چون باز گشتند، قوم خویش را بیم دهند شاید آنها بترسند122 سوره 9 -» عرضكردم: بفرمائید اگر كسى در این راه بمیرد، چه مىشود؟ فرمود: او به منزله كسى است كه براى مهاجرت بسوى خدا و رسولش از منزكش بیرون شده، سپس مرگش فرا رسد كه پاداش او برخداست. عرضكردم: وقتى وارد مدینه شدند، بچه دلیل امام خود را مىشناسند؟ فرمود: به امام آرامش و وقار و هیبت عطا شود (یعنى امام را مىبینند كه اطمینان قلب و عدم شك و تزلزل در گفتار و رفتار و وجناتش هویدا است).