بَابُ جَوَامِعِ التَّوْحِیدِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 182 روایة: 1 @*@
ترجمه :
1- مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى جَمِیعاً رَفَعَاهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ ع اسْتَنْهَضَ النَّاسَ فِی حَرْبِ مُعَاوِیَةَ فِی الْمَرَّةِ الثَّانِیَةِ فَلَمَّا حَشَدَ النَّاسُ قَامَ خَطِیباً فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ الْمُتَفَرِّدِ الَّذِی لَا مِنْ شَیْءٍ كَانَ وَ لَا مِنْ شَیْءٍ خَلَقَ مَا كَانَ قُدْرَةٌ بَانَ بِهَا مِنَ الْأَشْیَاءِ وَ بَانَتِ الْأَشْیَاءُ مِنْهُ فَلَیْسَتْ لَهُ صِفَةٌ تُنَالُ وَ لَا حَدٌّ تُضْرَبُ لَهُ فِیهِ الْأَمْثَالُ كَلَّ دُونَ صِفَاتِهِ تَحْبِیرُ اللُّغَاتِ وَ ضَلَّ هُنَاكَ تَصَارِیفُ الصِّفَاتِ وَ حَارَ فِی مَلَكُوتِهِ عَمِیقَاتُ مَذَاهِبِ التَّفْكِیرِ وَ انْقَطَعَ دُونَ الرُّسُوخِ فِی عِلْمِهِ جَوَامِعُ التَّفْسِیرِ
وَ حَالَ دُونَ غَیْبِهِ الْمَكْنُونِ حُجُبٌ مِنَ الْغُیُوبِ تَاهَتْ فِی أَدْنَى أَدَانِیهَا طَامِحَاتُ الْعُقُولِ فِی لَطِیفَاتِ الْأُمُورِ فَتَبَارَكَ اللَّهُ الَّذِی لَا یَبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا یَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ وَ تَعَالَى الَّذِی لَیْسَ لَهُ وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَحْدُودٌ سُبْحَانَ الَّذِی لَیْسَ لَهُ أَوَّلٌ مُبْتَدَأٌ وَ لَا غَایَةٌ مُنْتَهًى وَ لَا آخِرٌ یَفْنَى سُبْحَانَهُ هُوَ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ وَ الْوَاصِفُونَ لَا یَبْلُغُونَ نَعْتَهُ وَ حَدَّ الْأَشْیَاءَ كُلَّهَا عِنْدَ خَلْقِهِ إِبَانَةً لَهَا مِنْ شِبْهِهِ وَ إِبَانَةً لَهُ مِنْ شِبْهِهَا لَمْ یَحْلُلْ فِیهَا فَیُقَالَ هُوَ فِیهَا كَائِنٌ وَ لَمْ یَنْأَ عَنْهَا فَیُقَالَ هُوَ مِنْهَا بَائِنٌ وَ لَمْ یَخْلُ مِنْهَا فَیُقَالَ لَهُ أَیْنَ لَكِنَّهُ سُبْحَانَهُ أَحَاطَ بِهَا عِلْمُهُ وَ أَتْقَنَهَا صُنْعُهُ وَ أَحْصَاهَا حِفْظُهُ لَمْ یَعْزُبْ عَنْهُ خَفِیَّاتُ غُیُوبِ الْهَوَاءِ وَ لَا غَوَامِضُ مَكْنُونِ ظُلَمِ الدُّجَى وَ لَا مَا فِی السَّمَاوَاتِ الْعُلَى إِلَى الْأَرَضِینَ السُّفْلَى لِكُلِّ شَیْءٍ مِنْهَا حَافِظٌ وَ رَقِیبٌ وَ كُلُّ شَیْءٍ مِنْهَا بِشَیْءٍ مُحِیطٌ وَ الْمُحِیطُ بِمَا أَحَاطَ مِنْهَا الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ الَّذِی لَا یُغَیِّرُهُ صُرُوفُ الْأَزْمَانِ وَ لَا یَتَكَأَّدُهُ صُنْعُ شَیْءٍ كَانَ إِنَّمَا قَالَ لِمَا شَاءَ كُنْ فَكَانَ ابْتَدَعَ مَا خَلَقَ بِلَا مِثَالٍ سَبَقَ وَ لَا تَعَبٍ وَ لَا نَصَبٍ وَ كُلُّ صَانِعِ شَیْءٍ فَمِنْ شَیْءٍ صَنَعَ وَ اللَّهُ لَا مِنْ شَیْءٍ صَنَعَ مَا خَلَقَ وَ كُلُّ عَالِمٍ فَمِنْ بَعْدِ جَهْلٍ تَعَلَّمَ وَ اللَّهُ لَمْ یَجْهَلْ وَ لَمْ یَتَعَلَّمْ أَحَاطَ بِالْأَشْیَاءِ عِلْماً قَبْلَ كَوْنِهَا فَلَمْ یَزْدَدَ بِكَوْنِهَا عِلْماً عِلْمُهُ بِهَا قَبْلَ أَنْ یُكَوِّنَهَا كَعِلْمِهِ بَعْدَ تَكْوِینِهَا لَمْ یُكَوِّنْهَا لِتَشْدِیدِ سُلْطَانٍ وَ لَا خَوْفٍ مِنْ زَوَالٍ وَ لَا نُقْصَانٍ وَ لَا اسْتِعَانَةٍ عَلَى ضِدٍّ مُنَاوٍ وَ لَا نِدٍّ مُكَاثِرٍ وَ لَا شَرِیكٍ مُكَابِرٍ لَكِنْ خَلَائِقُ مَرْبُوبُونَ وَ عِبَادٌ دَاخِرُونَ فَسُبْحَانَ الَّذِی لَا یَئُودُهُ خَلْقُ مَا ابْتَدَأَ وَ لَا تَدْبِیرُ مَا بَرَأَ وَ لَا مِنْ عَجْزٍ وَ لَا مِنْ فَتْرَةٍ
بِمَا خَلَقَ اكْتَفَى عَلِمَ مَا خَلَقَ وَ خَلَقَ مَا عَلِمَ لَا بِالتَّفْكِیرِ فِی عِلْمٍ حَادِثٍ أَصَابَ مَا خَلَقَ وَ لَا شُبْهَةٍ دَخَلَتْ عَلَیْهِ فِیمَا لَمْ یَخْلُقْ لَكِنْ قَضَاءٌ مُبْرَمٌ وَ عِلْمٌ مُحْكَمٌ وَ أَمْرٌ مُتْقَنٌ تَوَحَّدَ بِالرُّبُوبِیَّةِ وَ خَصَّ نَفْسَهُ بِالْوَحْدَانِیَّةِ وَ اسْتَخْلَصَ بِالْمَجْدِ وَ الثَّنَاءِ وَ تَفَرَّدَ بِالتَّوْحِیدِ وَ الْمَجْدِ وَ السَّنَاءِ وَ تَوَحَّدَ بِالتَّحْمِیدِ وَ تَمَجَّدَ بِالتَّمْجِیدِ وَ عَلَا عَنِ اتِّخَاذِ الْأَبْنَاءِ وَ تَطَهَّرَ وَ تَقَدَّسَ عَنْ مُلَامَسَةِ النِّسَاءِ وَ عَزَّ وَ جَلَّ عَنْ مُجَاوَرَةِ الشُّرَكَاءِ فَلَیْسَ لَهُ فِیمَا خَلَقَ ضِدٌّ وَ لَا لَهُ فِیمَا مَلَكَ نِدٌّ وَ لَمْ یَشْرَكْهُ فِی مُلْكِهِ أَحَدٌ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ الْمُبِیدُ لِلْأَبَدِ وَ الْوَارِثُ لِلْأَمَدِ الَّذِی لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ وَحْدَانِیّاً أَزَلِیّاً قَبْلَ بَدْءِ الدُّهُورِ وَ بَعْدَ صُرُوفِ الْأُمُورِ الَّذِی لَا یَبِیدُ وَ لَا یَنْفَدُ بِذَلِكَ أَصِفُ رَبِّی فَلَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ مِنْ عَظِیمٍ مَا أَعْظَمَهُ وَ مِنْ جَلِیلٍ مَا أَجَلَّهُ وَ مِنْ عَزِیزٍ مَا أَعَزَّهُ وَ تَعَالَى عَمَّا یَقُولُ الظَّالِمُونَ عُلُوّاً كَبِیراً
وَ هَذِهِ الْخُطْبَةُ مِنْ مَشْهُورَاتِ خُطَبِهِ ع حَتَّى لَقَدِ ابْتَذَلَهَا الْعَامَّةُ وَ هِیَ كَافِیَةٌ لِمَنْ طَلَبَ عِلْمَ التَّوْحِیدِ إِذَا تَدَبَّرَهَا وَ فَهِمَ مَا فِیهَا فَلَوِ اجْتَمَعَ أَلْسِنَةُ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لَیْسَ فِیهَا لِسَانُ نَبِیٍّ عَلَى أَنْ یُبَیِّنُوا التَّوْحِیدَ بِمِثْلِ مَا أَتَى بِهِ بِأَبِی وَ أُمِّی مَا قَدَرُوا عَلَیْهِ وَ لَوْ لَا إِبَانَتُهُ ع مَا عَلِمَ النَّاسُ كَیْفَ یَسْلُكُونَ سَبِیلَ التَّوْحِیدِ أَ لَا تَرَوْنَ إِلَى قَوْلِهِ لَا مِنْ شَیْءٍ كَانَ وَ لَا مِنْ شَیْءٍ خَلَقَ مَا كَانَ فَنَفَى بِقَوْلِهِ لَا مِنْ شَیْءٍ كَانَ مَعْنَى الْحُدُوثِ وَ كَیْفَ أَوْقَعَ عَلَى مَا أَحْدَثَهُ صِفَةَ الْخَلْقِ وَ الِاخْتِرَاعِ بِلَا أَصْلٍ وَ لَا مِثَالٍ نَفْیاً لِقَوْلِ مَنْ قَالَ إِنَّ الْأَشْیَاءَ كُلَّهَا مُحْدَثَةٌ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَ إِبْطَالًا لِقَوْلِ الثَّنَوِیَّةِ الَّذِینَ زَعَمُوا أَنَّهُ لَا یُحْدِثُ شَیْئاً إِلَّا مِنْ أَصْلٍ وَ لَا یُدَبِّرُ إِلَّا بِاحْتِذَاءِ مِثَالٍ فَدَفَعَ ع بِقَوْلِهِ لَا مِنْ شَیْءٍ خَلَقَ مَا كَانَ جَمِیعَ حُجَجِ الثَّنَوِیَّةِ وَ شُبَهِهِمْ لِأَنَّ أَكْثَرَ مَا یَعْتَمِدُ الثَّنَوِیَّةُ فِی حُدُوثِ الْعَالَمِ أَنْ یَقُولُوا لَا یَخْلُو مِنْ أَنْ یَكُونَ الْخَالِقُ خَلَقَ الْأَشْیَاءَ مِنْ شَیْءٍ أَوْ مِنْ لَا شَیْءٍ فَقَوْلُهُمْ مِنْ شَیْءٍ خَطَأٌ وَ قَوْلُهُمْ مِنْ لَا شَیْءٍ مُنَاقَضَةٌ وَ إِحَالَةٌ لِأَنَّ مِنْ تُوجِبُ شَیْئاً وَ لَا شَیْءٍ تَنْفِیهِ فَأَخْرَجَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع هَذِهِ اللَّفْظَةَ عَلَى أَبْلَغِ الْأَلْفَاظِ وَ أَصَحِّهَا فَقَالَ لَا مِنْ شَیْءٍ خَلَقَ مَا كَانَ فَنَفَى مِنْ إِذْ كَانَتْ
تُوجِبُ شَیْئاً وَ نَفَى الشَّیْءَ إِذْ كَانَ كُلُّ شَیْءٍ مَخْلُوقاً مُحْدَثاً لَا مِنْ أَصْلٍ أَحْدَثَهُ الْخَالِقُ كَمَا قَالَتِ الثَّنَوِیَّةُ إِنَّهُ خَلَقَ مِنْ أَصْلٍ قَدِیمٍ فَلَا یَكُونُ تَدْبِیرٌ إِلَّا بِاحْتِذَاءِ مِثَالٍ ثُمَّ قَوْلُهُ ع لَیْسَتْ لَهُ صِفَةٌ تُنَالُ وَ لَا حَدٌّ تُضْرَبُ لَهُ فِیهِ الْأَمْثَالُ كَلَّ دُونَ صِفَاتِهِ تَحْبِیرُ اللُّغَاتِ فَنَفَى ع أَقَاوِیلَ الْمُشَبِّهَةِ حِینَ شَبَّهُوهُ بِالسَّبِیكَةِ وَ الْبِلَّوْرَةِ وَ غَیْرَ ذَلِكَ مِنْ أَقَاوِیلِهِمْ مِنَ الطُّولِ وَ الِاسْتِوَاءِ وَ قَوْلَهُمْ مَتَى مَا لَمْ تَعْقِدِ الْقُلُوبُ مِنْهُ عَلَى كَیْفِیَّةٍ وَ لَمْ تَرْجِعْ إِلَى إِثْبَاتِ هَیْئَةٍ لَمْ تَعْقِلْ شَیْئاً فَلَمْ تُثْبِتْ صَانِعاً فَفَسَّرَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع أَنَّهُ وَاحِدٌ بِلَا كَیْفِیَّةٍ وَ أَنَّ الْقُلُوبَ تَعْرِفُهُ بِلَا تَصْوِیرٍ وَ لَا إِحَاطَةٍ ثُمَّ قَوْلُهُ ع الَّذِی لَا یَبْلُغُهُ بُعْدُ الْهِمَمِ وَ لَا یَنَالُهُ غَوْصُ الْفِطَنِ وَ تَعَالَى الَّذِی لَیْسَ لَهُ وَقْتٌ مَعْدُودٌ وَ لَا أَجَلٌ مَمْدُودٌ وَ لَا نَعْتٌ مَحْدُودٌ ثُمَّ قَوْلُهُ ع لَمْ یَحْلُلْ فِی الْأَشْیَاءِ فَیُقَالَ هُوَ فِیهَا كَائِنٌ وَ لَمْ یَنْأَ عَنْهَا فَیُقَالَ هُوَ مِنْهَا بَائِنٌ فَنَفَى ع بِهَاتَیْنِ الْكَلِمَتَیْنِ صِفَةَ الْأَعْرَاضِ وَ الْأَجْسَامِ لِأَنَّ مِنْ صِفَةِ الْأَجْسَامِ التَّبَاعُدَ وَ الْمُبَایَنَةَ وَ مِنْ صِفَةِ الْأَعْرَاضِ الْكَوْنَ فِی الْأَجْسَامِ بِالْحُلُولِ عَلَى غَیْرِ مُمَاسَّةٍ وَ مُبَایَنَةُ الْأَجْسَامِ عَلَى تَرَاخِی الْمَسَافَةِ ثُمَّ قَالَ ع لَكِنْ أَحَاطَ بِهَا عِلْمُهُ وَ أَتْقَنَهَا صُنْعُهُ أَیْ هُوَ فِی الْأَشْیَاءِ بِالْإِحَاطَةِ وَ التَّدْبِیرِ وَ عَلَى غَیْرِ مُلَامَسَةٍ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 182 روایة: 4 @*@
ترجمه :
امام صادق علیهالسلام فرمود: امیرالمؤمنین(ع) براى مرتبه دوم مردم را به جنگ معاویه برانگیخت چون مردم انجمن گشتند بسخنرانى برخاست و فرمود: ستایش خدایراست كه یگانه و یكتا و بىنیاز و تنهاست، بود او از چیزى نیست و آفرینشش از چیزى نبوده، تنها با قدرتى آفریده كه بسبب آن از همه چیز جدا شده و همه چیز از او جدا گشته است، براى او صفتیكه بدان توان رسید نباشد و حدیكه براى آن مثل آورند نیست آرایش لغتها از توصیف او ناتوان و ستودنهاى گوناگون در آنجا گم گشته و حیران است: راههاى عمیق اندیشه نسبت بملكوت او سرگردان و تفاسیر جامع از نفوذ در علمش بریده گشته، پردههاى ناپیدا نزد كنه پنهانش حایل شده و خردهاى تندرو نسبت بمطالب دقیق در نزدكترین در جاتش گم گشته، پر بركت باد خدائیكه دوربینى همتها باو نرسد و زیركیهاى عمیق او را در نیابد، متعالى است آنكه وقت قابل شماره و عمر دراز و صفت محدود ندارد (عمر دراز براى كسى است كه دورانش پایان داشته باشد) منزه باد آنچنان خدائیكه نه آغازى دارد كه از آن شروع شود و نه انجامیكه به آن پایان یابد و نه آخریكه در آنجا نابود گردد. او منزه است، او چنانستكه كه خود را، وصف كنندگان بستایش او نرسند، همه چیز را هنگام آفرینش محدود ساخت تا از همانندى خودش (كه محدود نیست) جدا باشند و او از همانندى آنها جدا باشد در چیزها درون نشده تا بتوان گفت در آنها جا دارد و از آنها دور نگشته تا بتوان گفت او از آنها بیگانه است و از آنها بر كنار نگشته تا توان گفت: در كجاست، ولى خداى سبحان علمش همه چیز را فرا گرفته و صنعش آنها را محكم ساخته و یادش آنها را شماره كرده، پنهانیهاى هواى ناپیدا (مانند امواج و برق و قواى ناقل صدا) و پوشیدههاى نهان تاریكى شب و آنچه در آسمانهاى بالا و زمینهاى پائین است از او نهان نیست، براى هر چیزى از جانب او نگهبان و گماشتهایست و چیزى نیست جز اینكه بچیز دیگر احاطه دارد و آنكه بهمه احاطه كنندگان احاطه دارد خداى یگانه یكتاى بىنیازیست كه گردش زمان دگرگونش نسازد و ساختن هیچ چیز او را خسته نكند، فقط به آنچه خواهد گوید: باش موجود شود، آنچه را آفریده بدون نمونه قبلى و بدون رنج و تلاش اختراع نموده، هر كسى كه چیزى سازد آن را از مادهاى سازد و خدا بىماده ساخته است، هر دانشمندى پس از نادانى دانا گشته و خدا نادان نبوده و دانش نیاموخته علمش بهمه چیز پیش از بودن آنها احاطه كرده و از پیدایش آنها علمش افزون نگشته، علم او به آنها پیش از پدید آمدنشان چون علم اوست به آنها پس از پدید آوردنشان، چیزها را نیافریده تا سلطنتش استوار شود یا بیم نابودى و كاهشش برود یا در برابر مخالف ستیزهگر و همانند افزودن طلب و انبار گردنكش كمك گیرد بلكه همه آفریدگان پروریده و بندگان سر بزیرند.
منزه باد خدائیكه آفرینش آنچه اختراع كرده و سرپرستى آنچه آفریده برنجش نینداخته، از ناتوانى و خستگى نیست كه بهمین قدر كه آفریده اكتفا كرده (بلكه در آفرینش بیش از این مقدار حكمت و مصلحت ندیده) آنچه را آفریده دانسته و آنچه را بصلاح دانسته آفریده است و اثر اندیشه و علم پیدا شدهئى نبوده كه در آفرینش خطا نكرده، و آنچه را نیافریده بواسطه تردیدش نبوده بلكه آفرینش او قضاء و فرمانیست ناگسستنى و دانشى است محكم و فرمانیست استوار، بربوبیت یگانه گشته و خود را بیگانگى مخصوص گردانیده و بزرگوارى مخصوص است، از گرفتن فرزندان برتر است و از آمیزش زنان پاكیزه، و مقدس است، از همسایگى انبازان عزیز و والاست در آنچه آفریده ضدى ندارد و در آنچه مالك شده همانندى ندارد؟ هیچكس در ملك او شریك نگشته، یگانه و یكتا و بىنیاز است، نابود كننده همیشگى و جایگزین پایان است (هر دراز عمرى را خدا نابود كند و خودش همیشه باقیست) آنكه همیشه بوده و همیشه باشد، یگانه است و ازلى پیش از آغاز روزگار بوده و پس از گذشت امور باشد، نابود نگردد، و تمام نشود، بدینگونه پروردگارم را میستایم، شایسته پرستشى جز خدا نیست شگفتا از بزرگى كه چه بزرگست و از والائى كه چقدر والاست و از عزیزى كه چه اندازه عزیز است و از آنچه ستمگران دربارهاش گویند بلندى بسیار دارد (ثقة الاسلام كلینى ره فرماید) این خطبه از خطبههاى مشهور آنحضرتست و از زیادى شهرت عامه مردم آنرا كوچك شمردهاند در صورتیكه همین خطبه براى كسیكه علم توحید جوید كافى است اگر در آن بیندیشد و آنرا بفهمد، زیرا اگر تمام جن و انس جز پیغمبران همزبان شوند كه توحید را مانند آنچه آنحضرت پدر و مادرم فدایش فرموده بیان كنند نتوانند و اگر بیان آنحضرت علیهالسلام نبود مردم نمىدانستند چگونه در راه توحید قدم بردارند، مگر نظر نمىكنى كه مىفرماید: او از چیزى بود نشده و آنچه بوده از چیزى نیافریده كه با گفته «او از چیزى بود نشده» معنى حدوث و پدید شدن خدا را نفى كرده و نمىبینى كه چگونه بر آنچه خدا پدید آورده صفت آفریدگى و اختراع بدون ماده و نمونه ثابت كرده است تا گفته كسانى را كه گویند هر چیزى از چیز دیگر پدید آمده نفى كند و گفتار ثبویه (معتقدین بدو خدا) را كه معتقدند خدا چیزى را بىماده نیافریده و بدون نقشهگیرى ایجاد نكرده باطل كند، آنحضرت با جمله «و آنچه بوده از چیزى نیافریده» تمام ادله و اشكالات ثنویه را رد كرده، زیرا مهمتر دلیلى كه ثنویه در حدوث عالم به آن تكیه دارند این است كه مىگویند: از این بیرون نیست كه خدا چیزها را یا از چیزى آفریده و یا از هیچ، از چیزى آفریدن را كه قبول ندارید و باطل دانید و از هیچ آفریدن هم تناقض و محالست زیرا كلمه «من» چیزى را ثابت مىكند و كلمه «لاشئى» آنرا نفى مىكند ولى امیرالمؤمنین علیهالسلام این كلمه را بر سایرین و درستترین تعبیر ادا نموده و فرموده است «آنچه بوده از چیزى نیافریده» (و بسیار فرقست بین از هیچ آفریده و از چیزى نیافریده) «من» را كه دلالت بر اثبات چیزى مىكند برداشته و چیزى را هم نفى كرده، زیرا آنچه را خدا آفریده و پدید آورده از مایه و ماده نیافریده است چنانكه ثنویه گویند خدا چیزها را از مادهاى قدیم آفریده و پدید آورده از مایه و ماده نیافریده است چنانكه ثنویه گویند خدا چیزها را از مادهاى قدیم آفریده و تدبیر چیزى بدون نقشهگیرى ممكن نیست، سپس این جمله آنحضرت علیهالسلام را ملاحظه كن كه مىفرماید «براى او وصفى نیست كه توان بدان رسید و حدیكه برایش آورند نباشد، آرایش لغتها از توصیفش ناتوان است» با این جمله گفته مشبهه را باطل كرده است كه گویند خدا مانند شمش و بلور است و گفتههاى دیگرى كه درازى قامت و و جایگزینى برایش ثابت كنند و نیز آنچه گویند كه تا دلها كیفیتى از او درك نكنند و هیبتى ثابت نشوند، چیزى تعقل نكنند و صانعى ثابت نشود؟ امیرالمؤمنین علیهالسلام تشریح فرموده كه: او یگانه است بدون كیفیت و دلها به او معرفت دارد بدون تصویر و فرا گرفتن و باز گرفتن و بازنگر گفتار آنحضرت را كه؛ دوربینى همتها باو نرسد و زیركیهاى عمیق او را در نیابد، متعالیست خدائیكه وقت معدود و پایان دراز و وصف محدود ندارد) سپس گفتار آنحضرت كه: «در چیزها درون نشده تا گویند در آنها جا دارد و از آنها دور نگشته تا گویند از آنها بر كنار است» كه با این جمله دو صفت اعراض و اجسام را از خدا نفى كرده، زیرا صفت اجسام دورى و بر كنارى از یكدیگر است و صفت اعراض بودن در اجسامست بطور درون شدن بىتماس و فاصله گرفتن و دورى از آنها (بطور مقوله وضع یا این) بعد از این فرمود، «ولى علمش به چیزها احاطه دارد و صفتش آنها را محكم ساخته» یعنى بودن او در چیزها بمعنى احاطه علم و تدبیر اوست بدون تماس جسمى.
2- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ عَنِ الْحُسَیْنِ بْنِ یَزِیدَ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیِّ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ اسْمُهُ وَ تَعَالَى ذِكْرُهُ وَ جَلَّ ثَنَاؤُهُ سُبْحَانَهُ وَ تَقَدَّسَ وَ تَفَرَّدَ وَ تَوَحَّدَ وَ لَمْ یَزَلْ وَ لَا یَزَالُ وَ هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْبَاطِنُ فَلَا أَوَّلَ لِأَوَّلِیَّتِهِ رَفِیعاً فِی أَعْلَى عُلُوِّهِ شَامِخُ الْأَرْكَانِ رَفِیعُ الْبُنْیَانِ عَظِیمُ السُّلْطَانِ مُنِیفُ الْآلَاءِ سَنِیُّ الْعَلْیَاءِ الَّذِی عَجَزَ الْوَاصِفُونَ عَنْ كُنْهِ صِفَتِهِ وَ لَا یُطِیقُونَ حَمْلَ مَعْرِفَةِ إِلَهِیَّتِهِ وَ لَا یَحُدُّونَ حُدُودَهُ لِأَنَّهُ بِالْكَیْفِیَّةِ لَا یُتَنَاهَى إِلَیْهِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 186 روایة: 2 @*@
ترجمه :
امام صادق علیهالسلام فرمود: خداى تبارك كه نامش پر بركت و یادش متعالى و ثنایش بزرگست، منزه و مقدس است، تنها و یگانه است همیشه بوده و همیشه باشد، اولست و آخر، ظاهر است و باطن، تا آغازست، رفیعست در بالاترین درجه بلندى، اركانش شامخ، دستگاهش رفیع، سلطنتش بزرگ، نعمش فراوان، بزرگواریش درخشان است، وصف كنندگان از حقیقت صفتش عاجز گشته و توانائى تحمل معرفت خدائى او را ندارند، نتوانند محدودش ساخت زیرا با بیان كیفیت باو نتوان رسید.
3- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُخْتَارِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِیِّ جَمِیعاً عَنِ الْفَتْحِ بْنِ یَزِیدَ الْجُرْجَانِیِّ قَالَ ضَمَّنِی وَ أَبَا الْحَسَنِ ع
الطَّرِیقُ فِی مُنْصَرَفِی مِنْ مَكَّةَ إِلَى خُرَاسَانَ وَ هُوَ سَائِرٌ إِلَى الْعِرَاقِ فَسَمِعْتُهُ یَقُولُ مَنِ اتَّقَى اللَّهَ یُتَّقَى وَ مَنْ أَطَاعَ اللَّهَ یُطَاعُ فَتَلَطَّفْتُ فِی الْوُصُولِ إِلَیْهِ فَوَصَلْتُ فَسَلَّمْتُ عَلَیْهِ فَرَدَّ عَلَیَّ السَّلَامَ ثُمَّ قَالَ یَا فَتْحُ مَنْ أَرْضَى الْخَالِقَ لَمْ یُبَالِ بِسَخَطِ الْمَخْلُوقِ وَ مَنْ أَسْخَطَ الْخَالِقَ فَقَمَنٌ أَنْ یُسَلِّطَ اللَّهُ عَلَیْهِ سَخَطَ الْمَخْلُوقِ وَ إِنَّ الْخَالِقَ لَا یُوصَفُ إِلَّا بِمَا وَصَفَ بِهِ نَفْسَهُ وَ أَنَّى یُوصَفُ الَّذِی تَعْجِزُ الْحَوَاسُّ أَنْ تُدْرِكَهُ وَ الْأَوْهَامُ أَنْ تَنَالَهُ وَ الْخَطَرَاتُ أَنْ تَحُدَّهُ وَ الْأَبْصَارُ عَنِ الْإِحَاطَةِ بِهِ جَلَّ عَمَّا وَصَفَهُ الْوَاصِفُونَ وَ تَعَالَى عَمَّا یَنْعَتُهُ النَّاعِتُونَ نَأَى فِی قُرْبِهِ وَ قَرُبَ فِی نَأْیِهِ فَهُوَ فِی نَأْیِهِ قَرِیبٌ وَ فِی قُرْبِهِ بَعِیدٌ كَیَّفَ الْكَیْفَ فَلَا یُقَالُ كَیْفَ وَ أَیَّنَ الْأَیْنَ فَلَا یُقَالُ أَیْنَ إِذْ هُوَ مُنْقَطِعُ الْكَیْفُوفِیَّةِ وَ الْأَیْنُونِیَّةِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 187 روایة: 3 @*@
ترجمه :
جرجانى گوید، در بین راه مراجعتم از مكه و رفتن حضرت ابوالحسن علیهالسلام بعراق با آنحضرت برخورد كردم و از او شنیدم كه میفرمود: «هر كه از نافرمانى خدا بپرهیزد هیبتش نگهدارد و هر كه فرمان خدا برد فرمانش برند» من با ملایمت و لطف بسویش رفتم و چون خدمتش رسیدم سلام كردم، جواب گفت سپس فرمود: اى فتح هر كه خدا را خشنود كند باید از خشم مخلوق باك نداشته باشد و هر كه خدا را بخشم آورد سزاوارست كه خدا خشم مخلوق را بر او مسلط سازد، خداى خالق جز به آنچه خود را ستوده نباید توصیف شود، چگونه توان توصیف نمود آنكه را حواس از دركش ناتوان گشته و اوهام از رسیدنش و خاطرها از تحدیدش و بینائیها از در خود گنجانیدنش، از آنچه واصفان ستایندش بزرگتر و از آنچه مداحیش كنند برتر است، دور است در عین نزدیكى، نزدیك است در عین دورى، پس با وجود دورى نردیكست و با وجود نزدیكى دور (چون او واجب است و مخلوق ممكن بلندى مقامش از آنها بسیار دور است و چون علم و قدرت و تدبیرش بذرات وجود مخلوق احاطه دارد از هر نزدیكى به آنها نزدیكتر است) او كیفیت را بوجود آورده پس باو كیف گفته نشود و او جایگیزینى را آفریده پس نسبت باو «كجاست» گفته نشود زیرا او از چگونگى و جایگزینى بر كنار است.
4- مُحَمَّدُ بْنُ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ رَفَعَهُ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ بَیْنَا أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَخْطُبُ عَلَى مِنْبَرِ الْكُوفَةِ إِذْ قَامَ إِلَیْهِ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ ذِعْلِبٌ ذُو لِسَانٍ بَلِیغٍ فِی الْخُطَبِ شُجَاعُ الْقَلْبِ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ هَلْ رَأَیْتَ رَبَّكَ قَالَ وَیْلَكَ یَا ذِعْلِبُ مَا كُنْتُ أَعْبُدُ رَبّاً لَمْ أَرَهُ فَقَالَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ كَیْفَ رَأَیْتَهُ قَالَ وَیْلَكَ یَا ذِعْلِبُ لَمْ تَرَهُ الْعُیُونُ بِمُشَاهَدَةِ الْأَبْصَارِ وَ لَكِنْ رَأَتْهُ الْقُلُوبُ بِحَقَائِقِ الْإِیمَانِ وَیْلَكَ یَا ذِعْلِبُ إِنَّ رَبِّی لَطِیفُ اللَّطَافَةِ لَا یُوصَفُ بِاللُّطْفِ عَظِیمُ الْعَظَمَةِ لَا یُوصَفُ بِالْعِظَمِ كَبِیرُ الْكِبْرِیَاءِ لَا یُوصَفُ بِالْكِبَرِ جَلِیلُ الْجَلَالَةِ لَا یُوصَفُ بِالغِلَظِ قَبْلَ كُلِّ شَیْءٍ لَا یُقَالُ شَیْءٌ قَبْلَهُ وَ بَعْدَ كُلِّ شَیْءٍ لَا یُقَالُ لَهُ بَعْدٌ شَاءَ الْأَشْیَاءَ لَا بِهِمَّةٍ دَرَّاكٌ لَا بِخَدِیعَةٍ فِی الْأَشْیَاءِ كُلِّهَا غَیْرُ مُتَمَازِجٍ بِهَا وَ لَا بَائِنٌ مِنْهَا ظَاهِرٌ لَا بِتَأْوِیلِ الْمُبَاشَرَةِ مُتَجَلٍّ لَا بِاسْتِهْلَالِ رُؤْیَةٍ نَاءٍ لَا بِمَسَافَةٍ قَرِیبٌ لَا بِمُدَانَاةٍ لَطِیفٌ
لَا بِتَجَسُّمٍ مَوْجُودٌ لَا بَعْدَ عَدَمٍ فَاعِلٌ لَا بِاضْطِرَارٍ مُقَدِّرٌ لَا بِحَرَكَةٍ مُرِیدٌ لَا بِهَمَامَةٍ سَمِیعٌ لَا بِآلَةٍ بَصِیرٌ لَا بِأَدَاةٍ لَا تَحْوِیهِ الْأَمَاكِنُ وَ لَا تَضْمَنُهُ الْأَوْقَاتُ وَ لَا تَحُدُّهُ الصِّفَاتُ وَ لَا تَأْخُذُهُ السِّنَاتُ سَبَقَ الْأَوْقَاتَ كَوْنُهُ وَ الْعَدَمَ وُجُودُهُ وَ الِابْتِدَاءَ أَزَلُهُ بِتَشْعِیرِهِ الْمَشَاعِرَ عُرِفَ أَنْ لَا مَشْعَرَ لَهُ وَ بِتَجْهِیرِهِ الْجَوَاهِرَ عُرِفَ أَنْ لَا جَوْهَرَ لَهُ وَ بِمُضَادَّتِهِ بَیْنَ الْأَشْیَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا ضِدَّ لَهُ وَ بِمُقَارَنَتِهِ بَیْنَ الْأَشْیَاءِ عُرِفَ أَنْ لَا قَرِینَ لَهُ ضَادَّ النُّورَ بِالظُّلْمَةِ وَ الْیُبْسَ بِالْبَلَلِ وَ الْخَشِنَ بِاللَّیِّنِ وَ الصَّرْدَ بِالْحَرُورِ مُؤَلِّفٌ بَیْنَ مُتَعَادِیَاتِهَا وَ مُفَرِّقٌ بَیْنَ مُتَدَانِیَاتِهَا دَالَّةً بِتَفْرِیقِهَا عَلَى مُفَرِّقِهَا وَ بِتَأْلِیفِهَا عَلَى مُؤَلِّفِهَا وَ ذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى وَ مِنْ كُلِّ شَیْءٍ خَلَقْنا زَوْجَیْنِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ فَفَرَّقَ بَیْنَ قَبْلٍ وَ بَعْدٍ لِیُعْلَمَ أَنْ لَا قَبْلَ لَهُ وَ لَا بَعْدَ لَهُ شَاهِدَةً بِغَرَائِزِهَا أَنْ لَا غَرِیزَةَ لِمُغْرِزِهَا مُخْبِرَةً بِتَوْقِیتِهَا أَنْ لَا وَقْتَ لِمُوَقِّتِهَا حَجَبَ بَعْضَهَا عَنْ بَعْضٍ لِیُعْلَمَ أَنْ لَا حِجَابَ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ كَانَ رَبّاً إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ إِلَهاً إِذْ لَا مَأْلُوهَ وَ عَالِماً إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ سَمِیعاً إِذْ لَا مَسْمُوعَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 188 روایة:4@*@
ترجمه :
امام صادق علیهالسلام فرمود: در آن میان كه امیرالمؤمنین علیهالسلام در كوفه بر منبر سخنرانى مىفرمود مردیكه نامش ذعلب بود برخاست و او مردى شیوا سخن و قوى القلب بود، پس گفت اى امیر مؤمنان آیا پروردگار تو را دیدهئى؟ امام فرمود: واى بر تو ذعلب من پروردگارى كه ندیدهام عبادت نكنم عرض كرد اى امیرمؤمنان، او را چگونه دیدهاى؟ فرمود واى بر تو اى ذعلب دیدگان او را بنگاه چشم نبینند بلكه دلها او را با ایمان حقیقى دریابند: واى بر تو ذعلب، پروردگار من لطافتش لطیف است بىلطافت جسمانى (یعنى لطیف بودن خدا لطف خاصى دارد، او جسمى ندارد تا لطیف باشد) عظمتش عظیمست بدون بزرگى جسمانى، بزرگواریش بزرگست بدون بزرگوارى انسانى جلالتش جلیل است بدون غلظت و كلفتى پیش از همه چیز است بدون پیشى چیز دیگر بر او: بعد از همه چیز است (همه چیز نابود شود و او باقى باشد) بدون اینكه او را بعد گویند (بدون اینكه او را بعدى باشد كه در آنجا پایان پذیرد) چیزها را كه خواسته بدون اندیشه بوده، خوب درك كند بىنیرنگ و حیله، در همه چیز است بدون آمیختگى به آنها و نه بركنارى از آنها، ظاهر است نه به معنى بشره نمودن، تجلى دارد و نیازى نیست كه در پى دیدنش باشند، دور است بدون بعد مسافت، نزدیكست بدون همجوارى، لطیف است بدون لطافت جسمانى، موجود است، نه پس از نیستى فاعلست نه به ناچارى (آفرینش و تدبیر تنها باراده و خواست خود اوست)، اندازهگیر است بدون جنبش، اراده كند بدون اندیشه، شنواست بدون آلت، بیناست بدون ابزار، اماكنش در خود نگنجانند و اوقاتش در بر نگیرند و اوصافش محدود نكنند خوابهایش فرا نگیرند، بود او بر اوقات پیشى گرفته (او بود و زمان نبود) وجودش بر عدم (پیش از همه چیز است و حادث نیست) و ازلیتش بر آغاز (هر آغازیكه برایش تصور شود او پیش از آن بوده) بساختنش مشاعر را دانسته شد كه او را مشعرى نیست (و مشاعر آلات درك و شعور است مانند فكر و عقل و خیال) و از جوهر ساختنش دانسته شد كه او را جوهرى نیست، و از ضد آفرینى او دانسته شد كه ضد ندارد و قرین ساختنش دلیل بىقرینى اوست، روشنى را ضد تاریكى ساخت و خشكى را ضد ترى، درشتى را ضد نرمى و سردى را ضد گرمى، ناجورها را هماهنگ ساخت (چون روح و بدن) و هماهنگها را از هم جدا كرد (مانند از هم پاشیدن اجزاء بدن پس از مرگ) تا جدائیشان دلالت كند بر جدا كننده و هماهنگیشان دلالت كند بر هماهنگ سازنده (زیرا هر مصنوعى را صانعى باید و هر معلولى را علقى شاید) و همینست معنى گفتار خدایتعالى (49 سوره 51) «از هر چیز دو تاى جفت هم آفریدیم شاید متذكر شوید» (كه آنها آفریدگارى دارند بىجفت و تركیب خدا) بین پیش و پس جدائى انداخت (یعنى زمان را آفرید) تا دانسته شود او را پیش و پسى نیست (اول و آخر ندارد) و تا آفریدگان بغرائز خود (بطبائع ذاتى خود یا یا بغرائز نفسانى خود مانند شجاعت و سخاوت) گواهى دهند كه غریزه دهنده آنها غریزه ندارد و بموقت بود نشان گزارش بىوقتى وقت گذارشان را دهند، میان بعضى از آنها را با بعض دیگر پرده افكند (چنانچه جماد و نبات و حیوان از حقیقت انسان و از حال یكدیگر بىخبرند چون همه ظلمتند و جهل) تا دانسته شود میان او و مخلوقى پردهئى نیست (زیرا او صرف نور است و مخلوق تاریكى محض و بین آندو مانعى جز ذات خود تاریكى نیست) او پروردگار بود آنگاه كه پروریدهاى نبود و شایان پرستش بود زمانیكه پرستیدهاى نبود، دانا بود و هنوز دانستهئى وجود نداشت، شنوا بود گاهیكه آواز قابل شنیدنى موجود نبود.
شرح :
قسمتى از این خطبه شریفه را مرحوم سید رضى با اندكى اختلاف در نهج البلاغه آورده است و دانشمندان بزرگ شارحین نهج البلاغه و اصول كافى در بیان عبارات دقیق و پرمغزش قلمفرسائىها كرده و كم و بیش بعجز و قصور خویش اعتراف كردهاند، نیمه اول خطبه مشتمل بر مطالبى است كه در صفحات گذشته بطور متفرق توضیح داده شده و نیمه اخیر آن در بیان این مطلب است كه خدا بمخلوق صفات و خصائصى داده است كه وجود آنها در مخلوق دلالت دارد بر اینكه خدا آن صفات و خصائص را ندارد. شارحین بزرگوار نهج البلاغه و كافیرا در بیان این استدلال طرق مختلف و وجوه و احتمالات بسیاریست كه بیان مرحوم فیض بعد از مقایسه اصح و اوضح بنظر رسید، آنعارف خبیر گوید: بساختن مشاعرش دانسته شد كه او را مشعرى نیست زیرا كه با ساختن آنها خداى عزوجل فهمانده است كه آنها احتیاج به آفرینندهاى دارند و اگر خداى عزوجل هم مشعرى داشت باید مشعر آفرینى داشته باشد زیرا خودش نمیتواند براى خود مشعر آفریند و در آنصورت ذاتش محتاج باشد و بدانكه بخشیدن كمالات بایشان دلیل براینست كه خودش آنها را بطور تمام و كامل دارد زیرا كسى كه كمالیرا بدیگرى میبخشد ممكن نیست كه ذات خودش از آن خالى باشد.
(ذات نایافته از هستى بخش كى تواند كه شود هستى بخش)
و نیز دلالت دارد كه آن كمال در خود او بىنقصان است زیرا كه نقصان كمالى در خدا منافى الوهیت و ربوبیت و بىنیازى حقیقى او است؟ پس همچنانكه ما از بخشیدن او علم و قدرت و ادراك را بما استدلال میكنیم كه خود او علم و قدرت و ادراك دارد از نقص اینها در خود ما استدلال میكنیم. كه در او كامل و تمامست یعنى علم ما پس از جهل است و قدرت ما پس از عجز و ادراك ما بوسیله مشاعر ولى، علم و قدرت خدا سابقه جهل و عجز ندارد و ادراك او محتاج بمشاعر نیست و در سایر عبارات این خطبه هم مانند جوهر ساختن و ضد آفریدن و قرین نمودن نیز همینطور مىگوئیم.
5- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ شَبَابٍ الصَّیْرَفِیِّ وَ اسْمُهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْوَلِیدِ عَنْ عَلِیِّ بْنِ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ قَالَ حَدَّثَنِی إِسْمَاعِیلُ بْنُ قُتَیْبَةَ قَالَ دَخَلْتُ أَنَا وَ عِیسَى شَلَقَانُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَابْتَدَأَنَا فَقَالَ عَجَباً لِأَقْوَامٍ یَدَّعُونَ عَلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ ع مَا لَمْ یَتَكَلَّمْ بِهِ قَطُّ خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع النَّاسَ بِالْكُوفَةِ فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُلْهِمِ عِبَادَهُ حَمْدَهُ وَ فَاطِرِهِمْ عَلَى مَعْرِفَةِ رُبُوبِیَّتِهِ الدَّالِّ عَلَى وُجُودِهِ بِخَلْقِهِ وَ بِحُدُوثِ خَلْقِهِ عَلَى أَزَلِهِ وَ بِاشْتِبَاهِهِمْ عَلَى أَنْ لَا شِبْهَ لَهُ الْمُسْتَشْهِدِ بِآیَاتِهِ عَلَى قُدْرَتِهِ الْمُمْتَنِعَةِ مِنَ الصِّفَاتِ ذَاتُهُ وَ مِنَ الْأَبْصَارِ رُؤْیَتُهُ وَ مِنَ الْأَوْهَامِ الْإِحَاطَةُ بِهِ لَا أَمَدَ لِكَوْنِهِ وَ لَا غَایَةَ لِبَقَائِهِ لَا تَشْمُلُهُ
الْمَشَاعِرُ وَ لَا تَحْجُبُهُ الْحُجُبُ وَ الْحِجَابُ بَیْنَهُ وَ بَیْنَ خَلْقِهِ خَلْقُهُ إِیَّاهُمْ لِامْتِنَاعِهِ مِمَّا یُمْكِنُ فِی ذَوَاتِهِمْ وَ لِإِمْكَانٍ مِمَّا یَمْتَنِعُ مِنْهُ وَ لِافْتِرَاقِ الصَّانِعِ مِنَ الْمَصْنُوعِ وَ الْحَادِّ مِنَ الْمَحْدُودِ وَ الرَّبِّ مِنَ الْمَرْبُوبِ الْوَاحِدُ بِلَا تَأْوِیلِ عَدَدٍ وَ الْخَالِقُ لَا بِمَعْنَى حَرَكَةٍ وَ الْبَصِیرُ لَا بِأَدَاةٍ وَ السَّمِیعُ لَا بِتَفْرِیقِ آلَةٍ وَ الشَّاهِدُ لَا بِمُمَاسَّةٍ وَ الْبَاطِنُ لَا بِاجْتِنَانٍ وَ الظَّاهِرُ الْبَائِنُ لَا بِتَرَاخِی مَسَافَةٍ أَزَلُهُ نُهْیَةٌ لِمَجَاوِلِ الْأَفْكَارِ وَ دَوَامُهُ رَدْعٌ لِطَامِحَاتِ الْعُقُولِ قَدْ حَسَرَ كُنْهُهُ نَوَافِذَ الْأَبْصَارِ وَ قَمَعَ وُجُودُهُ جَوَائِلَ الْأَوْهَامِ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَهُ وَ مَنْ قَالَ أَیْنَ فَقَدْ غَیَّاهُ وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ وَ مَنْ قَالَ فِیمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 190 روایة 5 @*@
ترجمه :
ابن قتیبة گوید: من با عیسى شلقان بمحضر امام صادق علیهالسلام رفتیم، حضرت خود آغاز سخن كرد و فرمود: تعجب است از مردمیكه بامیرالمؤمنین علیهالسلام نسبت مىدهند چیزیرا كه او هرگز به آن لب نگشوده است (میگویند او خداست و قابل پرستش در صورتیكه) آنحضرت در كوفه براى مردم خطبه خواند و فرمود ستایش خدایراست كه ستایششرا به بندگان خود الهام فرمود و شناسائى ربوبیتش را سرشت ایشان ساخت، بوسیله خلقش بر وجود خود رهنمون گشت و بحادث بودن مخلوقش بر ازلى بودن خود و بمانند بودن آنها بر بیمانندى خود دلالت كرد، آیات خود را گواه قدرتش گرفت، ذاتش از پذیرش صفات امتناع دارد (زیرا تمام صفات كمال عین ذاتش باشد و محالست كه صفت زائدى پذیرد) و دیدنش از بینائیها و در خود گنجانیدنش نسبت به خاطرها محالست، بودشرا سرآغازى نیست و دوامش را انجامى نباشد، ابزار درك او را فرا نگیرد و پردهها او را نپوشاند پرده میان او و مخلوقش همان طرز خلقت آنهاست زیرا آنچه لایق بذات مخلوقست نسبت به او ممتنع است و آنچه نسبت به وى ممتنع است مخلوقرا سزاوار است (جهل و عجز و فقر و نابودى نسبت به وى محالست و همه اینها براى مخلوق ضرورى و لازمست، این است پرده میان خالق و مخلوق) و نیز بجهت فرق میان سازنده و ساخته شده و میان محدود كننده و محدود شده و میان پروردگار و پروریده، یكتاست نه بمعنى عدد (یك بلكه باین معنى كه مركب نیست و مانند ندارد) آفریننده است نه بمعنى جنبش اعضاء (چنانكه هر سازندهئى اعضائش حركت كند) بیناست بدون ابزار، شنواست بدون آلت، حاضر است بدون تماس جسمى، باطن است نه به زیر پرده، ظاهر است و بر كنار نه به معنى دورى مسافت، (چنانكه كسیكه از ما بر كنار است بین ما و او مسافتى است) ازلیتش جلوگیر تاختن افكار است (توسن فكر هر چه بتازد آغازى برایش نیابد) و همیشگیش مانع سركشیهاى خرد، كنه و حقیقت او دیدگان تیزبین را در مانده كرده و وجودش خاطرهاى تندرو را از بن كنده، هر كه خدا را توصیف كند محدودش كرده و هر كه محدودش كند بشمارهاش آورده و هر كه او را بشماره آورد ازلیتش را باطل كرده و هر كه گوید: كجاست نهایتى برایش قائل شده (یعنى ذات او را در مكان محدودى منتهى دانسته) و هر كه گوید روى چیست جائى را از او خالى دانسته و هر كه گوید: در چیست؟ او را گنجانیده است.
6- وَ رَوَاهُ مُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَیْنِ عَنْ صَالِحِ بْنِ حَمْزَةَ عَنْ فَتْحِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ مَوْلَى بَنِی هَاشِمٍ قَالَ كَتَبْتُ إِلَى أَبِی إِبْرَاهِیمَ ع أَسْأَلُهُ عَنْ شَیْءٍ مِنَ التَّوْحِیدِ فَكَتَبَ إِلَیَّ بِخَطِّهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُلْهِمِ عِبَادَهُ حَمْدَهُ
وَ ذَكَرَ مِثْلَ مَا رَوَاهُ سَهْلُ بْنُ زِیَادٍ إِلَى قَوْلِهِ وَ قَمَعَ وُجُودُهُ جَوَائِلَ الْأَوْهَامِ ثُمَّ زَادَ فِیهِ أَوَّلُ الدِّیَانَةِ بِهِ مَعْرِفَتُهُ وَ كَمَالُ مَعْرِفَتِهِ تَوْحِیدُهُ وَ كَمَالُ تَوْحِیدِهِ نَفْیُ الصِّفَاتِ عَنْهُ بِشَهَادَةِ كُلِّ صِفَةٍ أَنَّهَا غَیْرُ الْمَوْصُوفِ وَ شَهَادَةِ الْمَوْصُوفِ أَنَّهُ غَیْرُ الصِّفَةِ وَ شَهَادَتِهِمَا جَمِیعاً بِالتَّثْنِیَةِ الْمُمْتَنِعِ مِنْهُ الْأَزَلُ فَمَنْ وَصَفَ اللَّهَ فَقَدْ حَدَّهُ وَ مَنْ حَدَّهُ فَقَدْ عَدَّهُ وَ مَنْ عَدَّهُ فَقَدْ أَبْطَلَ أَزَلَهُ وَ مَنْ قَالَ كَیْفَ فَقَدِ اسْتَوْصَفَهُ وَ مَنْ قَالَ فِیمَ فَقَدْ ضَمَّنَهُ وَ مَنْ قَالَ عَلَامَ فَقَدْ جَهِلَهُ وَ مَنْ قَالَ
أَیْنَ فَقَدْ أَخْلَى مِنْهُ وَ مَنْ قَالَ مَا هُوَ فَقَدْ نَعَتَهُ وَ مَنْ قَالَ إِلَامَ فَقَدْ غَایَاهُ عَالِمٌ إِذْ لَا مَعْلُومَ وَ خَالِقٌ إِذْ لَا مَخْلُوقَ وَ رَبٌّ إِذْ لَا مَرْبُوبَ وَ كَذَلِكَ یُوصَفُ رَبُّنَا وَ فَوْقَ مَا یَصِفُهُ الْوَاصِفُونَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 191 روایة:6@*@
ترجمه :
فتح بن عبدالله گوید: بحضرت موسى بن جعفر نوشتم و مطلبى راجع بتوحید از او پرسیدم، حضرت بخط خود نوشت، ستایش خداى را است كه ستایشش را ببندگانش الهام كرد و همان روایت سهل بن زیاد سابقرا تا جمله «وجودش خاطرهاى تندرو را از بن كنده» ذكر نموده سپس افزوده است: آغاز اعتقاد بخدا شناسائى اوست و كمال شناسائیش یگانه دانستن او و كمال یگانه دانستنش نفى صفات (زائد پر ذات) از او بواسطه گواهى دادن هر صفتى كه آن غیر موصوفست و گواهى هر موصوفى كه آن غیر صفت است و بهمراه یكدیگر گواه دوئیت باشند كه ازلیت را نشاید (اگر بگوئیم صفات خدا غیر ذاتش و زائد بر آن میباشد قائل به تركیب و تعدد قدیم و احتیاج آنها بیكدیگر شدهایم) هر كه خدا را توصیف كند محدودش كرده و هر كه محدودش كند معدودش نموده و هر كه معدودش نماید ازلیتشرا را باطل كرده و هر كه گوید چگونه است، جویاى وصف او شده و هر كه گوید در چیست؟ او را گنجانیده و هر كه گوید روى چیست؟ او را نشناخته و هر كه گوید كجاست، جائى را از او خالى دانسته و هر كه گوید ذات او چیست؟ تعریفش نموده و هر كه گوید: تا كى باشد، متناهیش دانسته، عالمست آنگاه كه معلومى نبود خالقست زمانیكه مخلوقى نبود (پس همیشه توانائى خلقت دارد) پروردگار است گاهیكه پروریدهئى نبود، پروردگار ما اینگونه توصیف شود بلكه او بالاتر از توصیف واصفانست.
7- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ النَّضْرِ وَ غَیْرِهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ ثَابِتٍ عَنْ رَجُلٍ سَمَّاهُ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ السَّبِیعِیِّ عَنِ الْحَارِثِ الْأَعْوَرِ قَالَ خَطَبَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع خُطْبَةً بَعْدَ الْعَصْرِ فَعَجِبَ النَّاسُ مِنْ حُسْنِ صِفَتِهِ وَ مَا ذَكَرَهُ مِنْ تَعْظِیمِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ قَالَ أَبُو إِسْحَاقَ فَقُلْتُ لِلْحَارِثِ أَ وَ مَا حَفِظْتَهَا قَالَ قَدْ كَتَبْتُهَا فَأَمْلَاهَا عَلَیْنَا مِنْ كِتَابِهِ الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی لَا یَمُوتُ وَ لَا تَنْقَضِی عَجَائِبُهُ لِأَنَّهُ كُلَّ یَوْمٍ فِی شَأْنٍ مِنْ إِحْدَاثِ بَدِیعٍ لَمْ یَكُنِ الَّذِی لَمْ یَلِدْ فَیَكُونَ فِی الْعِزِّ مُشَارَكاً وَ لَمْ یُولَدْ فَیَكُونَ مَوْرُوثاً هَالِكاً وَ لَمْ تَقَعْ عَلَیْهِ الْأَوْهَامُ فَتُقَدِّرَهُ شَبَحاً مَاثِلًا وَ لَمْ تُدْرِكْهُ الْأَبْصَارُ فَیَكُونَ بَعْدَ انْتِقَالِهَا حَائِلًا الَّذِی لَیْسَتْ فِی أَوَّلِیَّتِهِ نِهَایَةٌ وَ لَا لآِخِرِیَّتِهِ حَدٌّ وَ لَا غَایَةٌ الَّذِی لَمْ یَسْبِقْهُ وَقْتٌ وَ لَمْ یَتَقَدَّمْهُ زَمَانٌ وَ لَا یَتَعَاوَرُهُ زِیَادَةٌ وَ لَا نُقْصَانٌ وَ لَا یُوصَفُ بِأَیْنٍ وَ لَا بِمَ وَ لَا مَكَانٍ الَّذِی بَطَنَ مِنْ خَفِیَّاتِ الْأُمُورِ وَ ظَهَرَ فِی الْعُقُولِ بِمَا یُرَى فِی خَلْقِهِ مِنْ عَلَامَاتِ التَّدْبِیرِ الَّذِی سُئِلَتِ الْأَنْبِیَاءُ عَنْهُ فَلَمْ تَصِفْهُ بِحَدٍّ وَ لَا بِبَعْضٍ بَلْ وَصَفَتْهُ بِفِعَالِهِ وَ دَلَّتْ عَلَیْهِ بِآیَاتِهِ لَا تَسْتَطِیعُ عُقُولُ الْمُتَفَكِّرِینَ جَحْدَهُ لِأَنَّ مَنْ كَانَتِ السَّمَاوَاتُ وَ الْأَرْضُ فِطْرَتَهُ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَیْنَهُنَّ وَ هُوَ الصَّانِعُ لَهُنَّ فَلَا مَدْفَعَ لِقُدْرَتِهِ الَّذِی نَأَى مِنَ الْخَلْقِ فَلَا شَیْءَ كَمِثْلِهِ الَّذِی خَلَقَ خَلْقَهُ لِعِبَادَتِهِ وَ أَقْدَرَهُمْ عَلَى طَاعَتِهِ بِمَا جَعَلَ فِیهِمْ وَ قَطَعَ عُذْرَهُمْ بِالْحُجَجِ فَعَنْ بَیِّنَةٍ هَلَكَ مَنْ هَلَكَ وَ بِمَنِّهِ نَجَا مَنْ نَجَا وَ لِلَّهِ الْفَضْلُ مُبْدِئاً وَ مُعِیداً ثُمَّ إِنَّ اللَّهَ وَ لَهُ الْحَمْدُ افْتَتَحَ الْحَمْدَ لِنَفْسِهِ وَ خَتَمَ أَمْرَ الدُّنْیَا وَ مَحَلَّ الْآخِرَةِ بِالْحَمْدِ لِنَفْسِهِ فَقَالَ وَ قَضَى بَیْنَهُمْ بِالْحَقِّ وَ قِیلَ الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ
الْحَمْدُ لِلَّهِ اللَّابِسِ الْكِبْرِیَاءِ بِلَا تَجْسِیدٍ وَ الْمُرْتَدِی بِالْجَلَالِ بِلَا تَمْثِیلٍ وَ الْمُسْتَوِی عَلَى الْعَرْشِ بِغَیْرِ زَوَالٍ وَ الْمُتَعَالِی عَلَى الْخَلْقِ بِلَا تَبَاعُدٍ مِنْهُمْ وَ لَا مُلَامَسَةٍ مِنْهُ لَهُمْ لَیْسَ لَهُ حَدٌّ یُنْتَهَى إِلَى حَدِّهِ وَ لَا لَهُ مِثْلٌ فَیُعْرَفَ بِمِثْلِهِ ذَلَّ مَنْ تَجَبَّرَ غَیْرَهُ وَ صَغُرَ مَنْ تَكَبَّرَ دُونَهُ وَ تَوَاضَعَتِ الْأَشْیَاءُ لِعَظَمَتِهِ وَ انْقَادَتْ لِسُلْطَانِهِ وَ عِزَّتِهِ وَ كَلَّتْ عَنْ إِدْرَاكِهِ طُرُوفُ الْعُیُونِ وَ قَصُرَتْ دُونَ بُلُوغِ صِفَتِهِ أَوْهَامُ الْخَلَائِقِ الْأَوَّلِ قَبْلَ كُلِّ شَیْءٍ وَ لَا قَبْلَ لَهُ وَ الْآخِرِ بَعْدَ كُلِّ شَیْءٍ وَ لَا بَعْدَ لَهُ الظَّاهِرِ عَلَى كُلِّ شَیْءٍ بِالْقَهْرِ لَهُ وَ الْمُشَاهِدِ لِجَمِیعِ الْأَمَاكِنِ بِلَا انْتِقَالٍ إِلَیْهَا لَا تَلْمِسُهُ لَامِسَةٌ وَ لَا تَحُسُّهُ حَاسَّةٌ هُوَ الَّذِی فِی السَّمَاءِ إِلَهٌ وَ فِی الْأَرْضِ إِلَهٌ وَ هُوَ الْحَكِیمُ الْعَلِیمُ أَتْقَنَ مَا أَرَادَ مِنْ خَلْقِهِ مِنَ الْأَشْبَاحِ كُلِّهَا لَا بِمِثَالٍ سَبَقَ إِلَیْهِ وَ لَا لُغُوبٍ دَخَلَ عَلَیْهِ فِی خَلْقِ مَا خَلَقَ لَدَیْهِ ابْتَدَأَ مَا أَرَادَ ابْتِدَاءَهُ وَ أَنْشَأَ مَا أَرَادَ إِنْشَاءَهُ عَلَى مَا أَرَادَ مِنَ الثَّقَلَیْنِ الْجِنِّ وَ الْإِنْسِ لِیَعْرِفُوا بِذَلِكَ رُبُوبِیَّتَهُ وَ تَمَكَّنَ فِیهِمْ طَاعَتُهُ نَحْمَدُهُ بِجَمِیعِ مَحَامِدِهِ كُلِّهَا عَلَى جَمِیعِ نَعْمَائِهِ كُلِّهَا وَ نَسْتَهْدِیهِ لِمَرَاشِدِ أُمُورِنَا وَ نَعُوذُ بِهِ مِنْ سَیِّئَاتِ أَعْمَالِنَا وَ نَسْتَغْفِرُهُ لِلذُّنُوبِ الَّتِی سَبَقَتْ مِنَّا وَ نَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ بَعَثَهُ بِالْحَقِّ نَبِیّاً دَالًّا عَلَیْهِ وَ هَادِیاً إِلَیْهِ فَهَدَى بِهِ مِنَ الضَّلَالَةِ وَ اسْتَنْقَذَنَا بِهِ مِنَ الْجَهَالَةِ مَنْ یُطِعِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ فَازَ فَوْزاً عَظِیماً وَ نَالَ ثَوَاباً جَزِیلًا وَ مَنْ یَعْصِ اللَّهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَاناً مُبِیناً وَ اسْتَحَقَّ عَذَاباً أَلِیماً فَأَنْجِعُوا بِمَا یَحِقُّ عَلَیْكُمْ مِنَ السَّمْعِ وَ الطَّاعَةِ وَ إِخْلَاصِ النَّصِیحَةِ وَ حُسْنِ الْمُؤَازَرَةِ وَ أَعِینُوا عَلَى أَنْفُسِكُمْ بِلُزُومِ الطَّرِیقَةِ الْمُسْتَقِیمَةِ وَ هَجْرِ الْأُمُورِ الْمَكْرُوهَةِ وَ تَعَاطَوُا الْحَقَّ بَیْنَكُمْ وَ تَعَاوَنُوا بِهِ دُونِی وَ خُذُوا عَلَى یَدِ الظَّالِمِ السَّفِیهِ وَ مُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ انْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَ اعْرِفُوا لِذَوِی الْفَضْلِ فَضْلَهُمْ عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِیَّاكُمْ بِالْهُدَى وَ ثَبَّتَنَا وَ إِیَّاكُمْ عَلَى التَّقْوَى وَ أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ لِی وَ لَكُمْ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 192 روایة: 7@*@
ترجمه :
7- حارث اعور گوید روزى بعد از عصر امیرالمؤمنین خطبهاى خواند كه مردم را از خوشستائى و بزرگداشتن خداى جل جلاله را خوش آمد ابواسحاق گوید بحارث گفتم آن سخنرانیرا حفظ كردهاى؟ گفت آنرا نوشتهام، سپس از نوشته خود براى ما املا كرد كه: سپاس از آن خدائیكه مرگ ندارد و عجائبش پایان نیاید زیرا او هر روز در كار جداگانهایست و آن ایجاد چیز تازه ایست كه سابقه نداشته است، (لعنت خدا بر یهود كه گفتند دست خدا بسته است) خدائیكه نزائیده تا در عزت شریك داشته باشد و زائیده نشده تا بمیرد و ارث گذارد (بحدیث 241 رجوع شود) دستخوش اوهام مردم نگردد تا بصورت دور نمائى اندازهگیریش نمایند و بینائیها دركش نكند تا پس از باز گرفتن نظر از وى دگرگون شود (باینكه در برابر دیده نباشد) (تا پس از باز گرفتن خیالى بیش نباشد) خدائیكه براى اولیتش نهایتى نیست (كه از آنجا شروع شود) و براى آخریتش حد و انجامى نیست، (كه به آنجا پایان یابد) خدائیكه وقتى بر او سبقت نداشته و زمانى از او جلوتر نبوده و دستخوش افزونى و كاهش نگردد و كجا و چرا دربارهاش گفته نشود مكانى ندارد، خدائیكه علمش در باطن امور پنهان نفوذ دارد (حقیقت ذاتش از امور پنهانى پنهانتر است) و بسبب نشانههاى تدبیریكه در خلقش دیده میشود در خردها آشكار است، خدائیكه او را از پیغمبران پرسیدند ایشان باندازه و جزء توصیفش نكردند بلكه او را بافعالش سودمند و به آیاتش نشان دادند، خردهاى مردم متفكر توانائى انكارش ندارند، زیرا كسیكه آسمانها و زمین و درونىهاى آن و فضا و آفرینش او و او صانع آنهاست، قدرتش انكار ناپذیر است، خدائیكه از خلق بدور است و از این رو چیزى مانندش نیست، خدائى كه مخلوقشرا براى پرستش آفرید و بوسیله ابزارى كه به ایشان داد آنها را بر اطاعتش توانا كرد و به سبب حجتها (كه عقل خود مردم و پیمبران و ائمه باشند) عذر را از ایشان برداشت، پس آنكه هلاك شد با وجود حجت هلاك شد و آنكه نجات یافت با منت و لطف خدا بود، از آغاز تا بازگشت تفضل از آن خداست، سپس خدا كه ستایش از آن او است ستایش را براى خود آغاز كرد و امر دنیا و مكانت آخر ترا با ستایش خویش پایان داد و (در كتابش) فرمود: میان آنها بدرستى داورى شد و گفته شد: ستایش از آن خداى پروردگار جهانیان است.
ستایش خداى را كه لباس كبریائى در بر كرده بىآنكه مجسم باشد ورداى شكوه پوشیده بىآنكه مثل باشد و بدون نابودى بر عرش مسلط گشته، بر مخلوقش فراز گرفته بدون دورى از ایشان و بدون تماس با ایشان، براى او حدى نیست كه به آن حد پایان یابد و مانندى ندارد تا بمانندش شناخته شود، جز او هر كه جبارى كند خوار است و جز او هر كه گردن فرازى نماید خرد و ناچیز است، همه چیز در برابر عظمتش فروتنى كرده و در دربار سلطنت و عزتش رام و زبون گشته، حركت چشمها از دركش وامانده و اوهام مخلوق از رسیدن به صفتش كوتاه شده، او آغاز است و پیش از همه چیز و پیش از او چیزى نیست و آخر است و بعد از همه چیز و پس از او چیزى نیست با قهر و سلطه خود بر همه چیز غلبه جسته و همه جا را بدون انتقال بسوى آن دیده و حاضر شده، هیچ لامسهاى او را نسوده و هیچ حسى دركش ننموده، اوست كه در آسمان معبود است و در زمین معبود و او فرزانه و داناست، از میان آنچه دورنمائى مىكرد (قابلیت آفرینش داشت) آنچه را كه اراده فرمود بیافریند بدون نقشه و نمونه قبلى محكم و متقن آفرید بىآنكه در آفرینش آن خستگى عارضش شود، آنچه را اراده كرد آغاز باشد اول آفرید و آنچه را خواست از دو ثقل هستى كه جن و انس باشند چنانكه خواست ایجاد كرد تا ربوبیتش بشناسد و اطاعتش در میان آنها جایگزین گردد. او را ببالاترین درجه ستایش بر تمام نعمتش میستائیم و براى اصلاح امور خود از او راهنمائى میجوئیم و از كردارهاى زشت خود باو پناه میبریم و نسبت بگناهانیكه از ما سر زده از او آمرزش میطلبیم و گواهى دهیم كه شایان پرستشى جز خدا نیست و محمد بنده و فرستاده اوست، او را بدرستى برانگیخت تا نشانش دهد و بسویش رهنما باشد، خدا ببركت آنحضرت از گمراهى براهمان آورد و از نادانى نجاتمان بخشید، هر كه اطاعت خدا و رسولش كند بكامیابى بزرگى رسد و ثواب نیكى دریابد و هر كه نافرمانى خدا و رسولش كند زیان آشكارى برد و سزاوار عذابى دردناك گردد. در انجام وظیفه خود كه شنیدن و فرمانبردن و خیر خواهى مخلصانه و حسن مساعدت است جداً بكوشید و با جدا نشدن از راه راست و بر كنارى از كارهاى زشت خود را یارى كنید، حق را میان خود بگردانید و نزد من با آن یكدیگر را كمك دهید، دست ستمگر نادانرا ببندید به كار نیك دستور دهید و از كار زشت جلوگیرى كنید، اهل فضل را قدر شناسید، خدا ما و شما را به راه هدایت نگه دارد و بر جاده تقوى پابرجایمان دارد، براى خود و شما از خدا آمرزش مىطلبیم.