بَابُ صِفَةِ الْعِلْمِ وَ فَضْلِهِ وَ فَضْلِ الْعُلَمَاءِ
1- مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عُبَیْدِ اللَّهِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ الْوَاسِطِیِّ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ عَبْدِ الْحَمِیدِ عَنْ أَبِی الْحَسَنِ مُوسَى ع قَالَ دَخَلَ رَسُولُ اللَّهِ ص الْمَسْجِدَ فَإِذَا جَمَاعَةٌ قَدْ أَطَافُوا بِرَجُلٍ فَقَالَ مَا هَذَا فَقِیلَ عَلَّامَةٌ فَقَالَ وَ مَا الْعَلَّامَةُ فَقَالُوا لَهُ أَعْلَمُ النَّاسِ بِأَنْسَابِ الْعَرَبِ وَ وَقَائِعِهَا وَ أَیَّامِ الْجَاهِلِیَّةِ وَ الْأَشْعَارِ الْعَرَبِیَّةِ قَالَ فَقَالَ النَّبِیُّ ص ذَاكَ عِلْمٌ لَا یَضُرُّ مَنْ جَهِلَهُ وَ لَا یَنْفَعُ مَنْ عَلِمَهُ ثُمَّ قَالَ النَّبِیُّ ص إِنَّمَا الْعِلْمُ ثَلَاثَةٌ آیَةٌ مُحْكَمَةٌ أَوْ فَرِیضَةٌ عَادِلَةٌ أَوْ سُنَّةٌ قَائِمَةٌ وَ مَا خَلَاهُنَّ فَهُوَ فَضْلٌ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 37 روایه :1 @*@
ترجمه :
1- امام هفتم علیه السلام فرمود: چون رسول خدا(ص) وارد مسجد شد دید جماعتى گرد مردى را گرفتهاند فرمود: چه خبر است گفتند علامهاى است. فرمود: علامه یعنى چه؟ گفتند: داناترین مردم است به دودمان عرب و حوادث ایشان و به روزگار جاهلیت و اشعار عربى. پیغمبر فرمود: اینها علمى است كه نادانش را زیانى ندهد و عالمش را سودى نبخشد سپس فرمود: همانا علم سه چیز است: آیه محكم، فریضه عادله، سنت پابرجا، و غیر از این فضل است.
شرح :
در بیان این حدیث شریف اشاره به چند نكته لازم است: اول كلمه «علم» در معانى مختلفى بكار مىرود: 1- به معنى قطع و یقین مانند (مالهم بذلك من علم ان هم الا یظنون) یعنى به آن یقین ندارند تنها گمان مىكنند 2- به معنى مطلق دانستن در برابر جهل و نادانى مانند «هل یستوى الذین یعلمون والذین لا یعلمون»مگر دانندگان با نادانان برابرند؟ 3- به معنى دانستن قواعد و كلیاتى كه بر مصادیق و جزئیاتش تطبیق كند چنانكه گوید: علم منطق، فلسفه، فقه، اصول، پیداست كه كلمه «علم» در این حدیث شریف به معنى دوم و سوم مناسب است. دوم - علم از نظرهاى گوناگون تقسیمات مختلف و گوناگونى دارد مانند العلم علمان: مطبوع و مسموع: العلم علمان: علم الابدان و علم الادیان علم بر دو قسم است: علم غیب و شهود علم بر چهار قسم است كه در حدیث 134 در همین كتاب بیان مىشود گاهى علم را از نظر سود و زیان تقسیم مىكنند مانند: لا خیر فى علم لا ینفعو. علمى كه سود ندهد خیر ندارد و مانند همین حدیث شریف كه علم را از این نظر تقسم نموده و علم سودمند سه قسم شمرده شده است. سومشخصى كه راجع به علم یا هر موضوعى سخن مىگوید موقعیت و مسؤلیتش در معنى سخنش تأثیر مىكند پس باید در مقام تفسیر و بیان سخنش موقعیت و مسؤلیت او را در نظر گرفت مثلاً كلمه «آیة و آیات یا آیه محكمه و آیات محكمات» در 232 مورد از قرآن و 17 مورد از نهج البلاغه ذكر شده است و در تمام این موارد به معنى آیه قرآن یا نشانهاى كه از آن به خدا پىبرند یا مطلق نشانه بكار رفته است در صورتیكه همین كلمه را اگر ابن سینا و ملاصدرا بدون قرینه ذكر كنند معنى برهان منطقى و صغرى و كبرى صحیح از آن فهمیده مىشود و چون این كلمه را یك دانشمند طبیعى استعمال كند معنى فرمول آزمایش شده از آن تبادر مىكند.
اكنون با ملاحظه این سه مقدمه و تفكر در صدر و ذیل این حدیث شریف باید بگوئیم كه «علم سودمند از نظر پیغمبر بر سه قسم است، شارحین بصیر و روشنفكر اصول كافى تمام این نكات را اگر چه تسریح نكردهاند در نظر گرفته و این حدیث را بیان و توضیح دادهاند عارف خبیر و دانشمند بصیر مرحوم فیض كاشانى چنین فرماید پیغمبر (ص) با جمله «لا یضر من جهله » به مردم فهمانید كه معلومات این شخص كه علامهاش مىخوانید در حقیقت علم نیست بلكه علم حقیقى آنستكه دانستن براى معاد و قیامت مفید باشد و ندانستنش در آن روز زیان دهد نه آنچه را كه عوام مردم بپسندند و وسیله جمع مال شود. آنگاه علم سودمند در نظر شرع را بیان كرده و به سه قسم منحصر نموده است: 1- آیة محكمة كه به اصول عقاید اشاره دارد زیرا براهین آن آیات محكمات جهان و قرآن كریم است و در قرآن دلایل مبداء و معاد به لفظ «آیه و آیات» بسیار ذكر شده است و فریضة عادلة اشاره به علم اخلاق است كه خوبش از لشكر عقل و بدش از لشكر جهل است و بر انسان فریضه (واجب) است كه لشكر عقل را داشته باشد و از لشكر جهل تهى باشد و عدالت آن كنایه از حد وسط بین افراط و تفریط است و سنة قائمة اشاره به احكام شریعت یعنى مسائل حلال و حرام دارد و انحصار علوم دینى به این سه قسم معلوم است و این كتاب كافى هم مشتمل بر همین سه علم است و با سه نشأة انسانیت مطابق است یعنى علم اصول عقاید براى عقلش و علم اخلاق براى جان و دلش و حلال و حرام براى بدن او مىباشد» مرحوم ملاصدرا و مجلسى همین تفاسیر را عیناً یا با اختلاف در عموم و خصوص از جمله اقوال و وجوه شمردهاند و نیز این بیان را مفسرین در آیه كریمه «یتلوا علیهم آیاته و یزكیهم و یعلمهم الكتاب و الحكمة» با اندكى فرق ذكر مىكنند، شیخ طوسى از قول قتاده مىفرماید مراد به حكمت سنت است، در حدیث 134 امام صادق علیه السلام مىفرماید: همه علم مردم را چهار قسم دیدم: اول اینكه خداى تو را بشناسى دوم بدانى چه مصالحى در ساختن تو بكار برده بدانى از تو چه خواسته. چهارم آنچه تو را از دینت خارج كند بشناسى، و خلاصه علم مفید از نظر قرآن و پیغمبر و امام صادق در اطراف همین مطالب دور مىزند و علوم دیگر در آنها زیادیست چنانچه در این حدیث پیغمبر فرموده: بود و نبودش سود و زیانى ندارد.
صدرالمتألهین (ره) در اینجا بحث مربوطى مطرح كرد مىگوید: علم یعنى شناختن و دانستن چیزى همانطور كه هست و این از صفات خداوند است پس چگونه مىشود چیزى علم باشد و زیادى و ناپسند باشد خلاصه سخنش اینكه: دانستن هر چیز بهتر از ندانستن آن است پس چگونه در این روایت فقط سه علم را خوب دانسته و بقیه را بد، آنگاه پاسخى مفصل مىگوید كه خلاصهاش این است: نكوهش علم به واسطه خود علم و دانستن چیزى نیست بلكه به جهت نتایج زیانبخشى است كه با خود عالم یا به دیگران مىرسد مانند علم جادو و شعبده و طلسمات به وسیله آن بین زن و شوهر جدایى مىاندازند و مانند علم نجوم و هیئت كه به استثناى قسمت مفید آن بیشترش تضییع عمر و وقت بیهوده گذرانیدن و احتمال و تخمینى یاد گرفتن است و یا مانند علوم حقیقى غامض و مشكل كه فهم انسان طاقت درك آن را ندارد مانند بحث قضا و قدر الهى.
2- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِی الْبَخْتَرِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْعُلَمَاءَ وَرَثَةُ الْأَنْبِیَاءِ وَ ذَاكَ أَنَّ الْأَنْبِیَاءَ لَمْ یُورِثُوا دِرْهَماً وَ لَا دِینَاراً وَ إِنَّمَا أَوْرَثُوا أَحَادِیثَ مِنْ أَحَادِیثِهِمْ فَمَنْ أَخَذَ بِشَیْءٍ مِنْهَا فَقَدْ أَخَذَ حَظّاً وَافِراً فَانْظُرُوا عِلْمَكُمْ هَذَا عَمَّنْ تَأْخُذُونَهُ فَإِنَّ فِینَا أَهْلَ الْبَیْتِ فِی كُلِّ خَلَفٍ عُدُولًا یَنْفُونَ عَنْهُ تَحْرِیفَ الْغَالِینَ وَ انْتِحَالَ الْمُبْطِلِینَ وَ تَأْوِیلَ الْجَاهِلِینَ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:39 روایة: 2 @*@
ترجمه :
2- امام صادق علیه السلام فرمود: دانشمندان وارثان پیمبرانند براى اینكه پیمبران پول طلا و نقره به ارث نگذارند و تنها احادیثى از احادیثشان بجاى گذارند هر كه از آن احادیث برگیرد بهره بسیارى بر گرفته است. پس نیكو بنگرید كه این علم خود را از كه میگیرید، زیرا در خاندان ما اهل بیت در هر عصر جانشینان عادلى هستند كه تغییر دادن غالیان و بخود بستگى خرابكاران و بد معنى كردن نادانان را از دین برمىدارند.
شرح :
خرابكارى در دین طبق این روایت سه گونه است: 1- كلمه یا جمله قرآن و حدیث را به نفع و سلیقه خویش تغییر دادن و این عمل گاهى از غلاة و مسلمین كاسه از آش داغتر سر مىزند 2- كسانى كه مسلمان و متدین نیستند خود را به اسلام و دین ببندند یا مطلبى كه از دین نیست به دین نسبت دهند 3- قرآن و حدیث را از معنى حقیقى خود برگردانیده و طبق سلیقه شخص خویش معنى كنند. و در هر دوره امامان یا علماى عادلى هستند كه از این اعمال جلوگیرى كنند.
3- الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ الْوَشَّاءِ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِعَبْدٍ خَیْراً فَقَّهَهُ فِی الدِّینِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 39 روایة: 3 @*@
ترجمه :
3- و فرمود: چون خدا خیر بندهاى خواهد او را در دین دانشمند كند.
4- مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِیلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عِیسَى عَنْ رِبْعِیِّ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ رَجُلٍ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ قَالَ الْكَمَالُ كُلُّ الْكَمَالِ التَّفَقُّهُ فِی الدِّینِ وَ الصَّبْرُ عَلَى النَّائِبَةِ وَ تَقْدِیرُ الْمَعِیشَةِ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:39 روایة: 4 @*@
ترجمه :
4- امام باقر علیه السلام فرمود: كمال انسان و نهایت كمالش دانشمند شدن در دین و صبر در بلا و اقتصاد در زندگى است.
5- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ جَابِرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْعُلَمَاءُ أُمَنَاءُ وَ الْأَتْقِیَاءُ حُصُونٌ وَ الْأَوْصِیَاءُ سَادَةٌ وَ فِی رِوَایَةٍ أُخْرَى الْعُلَمَاءُ مَنَارٌ وَ الْأَتْقِیَاءُ حُصُونٌ وَ الْأَوْصِیَاءُ سَادَةٌ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:39 روایة: 5 @*@
ترجمه :
5- امام صادق علیه السلام فرمود: دانشمندان امینند و پرهیزگاران دژها و جانشینان سروران و روایت دیگر دانشمندان برجهاى نورافكن و پرهیزگاران دژها و جانشینان سرورانند.
6- أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِیسَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ حَسَّانَ عَنْ إِدْرِیسَ بْنِ الْحَسَنِ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْكِنْدِیِّ عَنْ بَشِیرٍ الدَّهَّانِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع لَا خَیْرَ فِیمَنْ لَا یَتَفَقَّهُ مِنْ أَصْحَابِنَا یَا بَشِیرُ إِنَّ الرَّجُلَ مِنْهُمْ إِذَا لَمْ یَسْتَغْنِ بِفِقْهِهِ احْتَاجَ إِلَیْهِمْ فَإِذَا احْتَاجَ إِلَیْهِمْ أَدْخَلُوهُ فِی بَابِ ضَلَالَتِهِمْ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:40 روایة: 6 @*@
ترجمه :
6- حضرت صادق علیه السلام به بشیر فرمود: هر یك از اصحاب ما كه فهم دین ندارد خیرى ندارد، اى بشیر هر مردى از ایشان كه از نظر فهم دین بىنیاز نباشد به دیگران نیاز پیدا مىكند و چون به آنها نیازمند شد او را در گمراهى خویش وارد كنند و او نفهمد.
7- عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّكُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ آبَائِهِ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَا خَیْرَ فِی الْعَیْشِ إِلَّا لِرَجُلَیْنِ عَالِمٍ مُطَاعٍ أَوْ مُسْتَمِعٍ وَاعٍ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 40 روایة: 7 @*@
ترجمه :
7- رسول خدا (ص) فرمود: در زندگى جز براى دو نفر خیرى نیست: عالمى كه فرمانش برند. و شنونده نگهدار (آنكه چون مطلبى از دین شنید حفظ كند و عمل نماید).
8- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ ع قَالَ عَالِمٌ یُنْتَفَعُ بِعِلْمِهِ أَفْضَلُ مِنْ سَبْعِینَ أَلْفَ عَابِدٍ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه: 40 روایة: 8 @*@
ترجمه :
8- امام باقر علیه السلام فرمود: عالمى كه از علمش بهره برد (یا بهره برند) بهتر از هفتاد هزار عابد است.
9- الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِسْحَاقَ عَنْ سَعْدَانَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع رَجُلٌ رَاوِیَةٌ لِحَدِیثِكُمْ یَبُثُّ ذَلِكَ فِی النَّاسِ وَ یُشَدِّدُهُ فِی قُلُوبِهِمْ وَ قُلُوبِ شِیعَتِكُمْ وَ لَعَلَّ عَابِداً مِنْ شِیعَتِكُمْ لَیْسَتْ لَهُ هَذِهِ الرِّوَایَةُ أَیُّهُمَا أَفْضَلُ قَالَ الرَّاوِیَةُ لِحَدِیثِنَا یَشُدُّ بِهِ قُلُوبَ شِیعَتِنَا أَفْضَلُ مِنْ أَلْفِ عَابِدٍ
@@اصول كافى جلد 1 صفحه:40 روایة: 9 @*@
ترجمه :
9- معاویه بن عمار گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: مردى است كه از شما روایت بسیار نقل كند و میان مردم انتشار دهد و آن را در دل مردم و دل شیعیانتان استوار كند و شاید عابدى از شیعیان شما باشد كه در روایت چون او نباشد كدامیك بهترند؟ فرمود: آنكه احادیث ما را روایت كند و دلهاى شیعیانمان را استوار سازد از هزار عابد بهتر است.