بَابُ النِّیَّةِ
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ مَالِكِ بْنِ عَطِیَّةَ عَنْ أَبِی حَمْزَةَ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ ص قَالَ لَا عَمَلَ إِلَّا بِنِیَّةٍ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 132 روایة:1 @*@
ترجمه :
على بن الحسین صلوات الله علیهما فرمود: عملى نباشد، جز بوسیله نیت.
شرح : مقصود از عمل عبادات و طاعات و مراد به نیت قصد تقرب بخدایتعالىست پس نماز و روزه و حج و امثال آن بدون قصد تقربو رضاى حق تعالى صحیح نیست و هیچ اجرو پاداشى ندارد و نیز اعمالى كه بر انسان واجب نیست مانند صدقهدادن و تعلیم و ارشاد زمانى موجب پاداش و ثواب گردد كه به نیت تقرب و رضاى خدا انجام گیرد.
عَلِیٌّ عَنْ أَبِیهِ عَنِ النَّوْفَلِیِّ عَنِ السَّكُونِیِّ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص نِیَّةُ الْمُؤْمِنِ خَیْرٌ مِنْ عَمَلِهِ وَ نِیَّةُ الْكَافِرِ شَرٌّ مِنْ عَمَلِهِ وَ كُلُّ عَامِلٍ یَعْمَلُ عَلَى نِیَّتِهِ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 133 روایة:2@*@
ترجمه :
رسولخدا (ص) فرمود: نیت مؤمن بهتر بهتر از عمل اوست و نیت كافر بدتر از عملش باشد و هر كس طبق نیتش كار میكند.
شرح : مرحوم مجلسى در توجیه و تفسیر این روایت 12 قول از دانشمندان حدیث نقل میكند، و سپس تحقیقى لطیف و تفصیلى عمیقاز خود بیان میفرماید كه بواسطه اهمیت مقام و از نظر اینكه نیت ركن و پایه همه اعمالست مختصرى از بیاناتش را دراینجا ذكر میكنیم:
تصحیح نیت از مشكلترین اعمال انسانست، زیرا نیت تابع حالت نفسانى است و قبول ورد و درجات كمالش مربوط بهمان حالتنفسانى میباشد و تصحیح نیت جز با بیرون ساختن محبت دنیا بوسیله ریاضات شاقه و تفكرات صحیحه ممكن نگردد،زیرا دل سلطان و فرمانرواى بدن است و همه اعضاء و جوارح محكوم فرمان او میباشند و در یكدل دو محبت متناقضجمع شود، از اینرو كسى كه محبت دنیا دردلش جایگزین شده آخرت را فراموش كرده است، همیشه فكر و خیال واعضاء و جوارحش متوجه دنیاست و هر عملى كه انجام مید هد نتیجه غائى و مقصود حقیقیش دنیاست، اگر چه بدروغدم از خدا و آخرت زند از اینرو در عبادات و طاعاتش هم اعمالى را انتخاب میكند كه بدانها وعده بسیارىمال داده شده و بطاعاتى كه موجب تقرب و محبت خداست اعتنائى ندارد.
و نیز كسیكه حب جاه و شهرت بر دلش مستولى گشته، در همه اعمال و رفتارش ار آن منظور و هدف پیروى مىكند، و همچنین استاغراض دنیوى دیگر كه عمل بنده خالص نگردد تا زمانیكه تمام این اغراض فاسد كه موجب دورى از حقتعالى است ازدل بیرون رود، بنابراین درجات و مراتب نیت در مردم متعدد و بلكه بیشمار است و بلكه هر انسانى در حالاتمختلف و متفاوت نیتهاى مختلف و متفاوت دارد كه برخى از آنها موجب فساد و بطلان عمل و بعضى موجب صحت ودرستى آن و پارهئى موجب كمال و ترقى آنست.
آنچه موجب فساد و بطلان عمل است ریاى خالص است كه علاوه بر اینكه عبادت را از ثواب ساقط میكند موجب كیفر و عقاب هممیگردد، و اما هرگاه قصد ریا و ضمیمه تابع باشد و یا غیر از ریا ضمائم دیگرى در نیتش باشد، مانند قصد نظافت وسرد شدن در وضو و غسل تفصیلى دارد (كه حكمش در رسائل فقها موجود است).
و اما ضمیمه نمودن بعضى از مطالب مباحه دنیوى مانند وسعت رزق و طول عمر را جماعتى مبطل دانستهاند، ولى گفتار آنها خالى ازاشكال نیست، زیرا گزاردن نماز حاجت و نماز استخاره و تلاوت قرآن و اذكار و دعوات مأثوره، بدون شكعبادتست و بآن امر شده و این مطالب دنیوى از نتائج آنها ذكر شده است و محالست كه انسان قصد و نیت خود را از آنها خالى كند،زیرا نیت چنانكه دانستى گفتن بزبان و خطور بدل نیست، بلكه واقع و حقیقت آن در باطن دل انسان مستتر است وداعى حقیقى انسان هم همان واقع و حقیقت است.
و اما نیات مقاصدى كه موجب كمال عمل میشود و از اغراض دنیوى خالى است، بحسب اشخاص و احوال ایشان مختلف است و نیتهر كس تابع طریقه و شاكله و حالت باطنى اوست ك برخى از آنها را یادآور میشویم:
1- نیت كسانیكه در عذاب و عقاب آخرت میاندیشند و دنیا در نظرشان پست میشود و عبادت خویش را براى ترس از عذاب انجاممیدهند.
2- كسان باشند كه نعمتهاى بهشت و حور و قصور آن ایشانرا بعبارت تحریك كند.
گروهى از دانشمندان عبادت این دو طایفه را باطل دانستهاند، ولى اینان حقیقت تكلیف و درجات مردم را بخوبىندانستهاند كه بیشترمردم (باصطلاح این زمان و ملاحظه احوال این مردم صدى نود و نه) را ممكن نیست عبادات خود را بغیراز ایندو وجه انجام دهند و غیر از این نمیتوانند درك كنند و این نیع منافى با اخلاص نمیباشد، زیرا عبادت بقصدآنچه در آخرت وعده داده شده، از شوائب دنیوى پاك و خالص است و دلیلى هم ندارد كه عبادت باید خالصاً لوجه الله وحتى از اینگونه اغراض هم خالى باشد، بلكه دلیل برعكس این عقیده موجود است.
مانند آیه شریفه: ادعوه خوفاً و طمعاً و یدعوننا رغباً و رهباً.
و نیز امیرالمؤمنین (ع) در وقفنامه خود مىنویسد: هذا ما اوصى به فى ماله عبدالله على ابتغاء وجه الله تعالى لیولجنى به الجنة ویصرفنى به عن النار.
و گویا اینها حقیقت معنى نیت را درك نكرده و گمان كردهاند كه با گفتن اینكه تدریسم را براى محبت خدا انجام مىدهم درست مىشود،غافل از اینكه این گفتار جز لقلقه زبان و ادعائى كاذب بیش نیست و حقیقت نیت همان میل و توجه دلاست به آنچه مىخواهد و اگر محبت خدا مطلوب دل نباشد با گفتن بزبان و خطور بدل بدست نمىآید و مثل این است كهشخص سیر بگوید: من میل به غذا دارم پیداست كه این گفتار براى او اشتها نمىآورد.
3 كسانى كه در نعمتهاى بىپایان خدا مىاندیشند و چون شكر منعم را واجب مىدانند براى سپاسگزارى خدا عبادتش مىكنند، چنانچهامیرالمؤمنین (ع) فرماید: لولم بتو عدالله على معصیته لكان یجب ان لایعصى شكراً لنعمته.
كسانى كه از راه حیا و شرمسارى عبادت خدا مىكنند، زیرا او را بر نهان و آشكار خود مطلع مىدانند چنانچه پیغمبر صلى الله علیه و آلهمىفرماید: اعبد الله كانك تراه فان لم تكن تراه فانه یراك.
كسانى كه خدا را بقصد تقرب عبادت مىكنند و مقصود قرب معنوى و ارتقاع مقام بنده است كه از نقائص خود كاسته و بكمال نزدیكشود.
كسانى كه خدا را براى اهلیت و سزاواریش عبادت مىكنند، چنانكه امیرالمؤمنین علیه السلام فرماید: ولكن وجدتك أهلا للعبادةفعبدتك ولى این ادعا از غیر خاندان امیرالمؤمنین علیه السلام پذیرفته نیست، زیرا حقیقت این ادعا این است كه: اگر خدابهشت و جهنمى هم نمىآفرید بلكه اگر بر فرض محال فرمانبران را بدوزخ مىبرد آنها خدا را عبادت مىكردند، براىاینكه سزاوار عبادت است چنانچه حضرت ابراهیم در دنیا آتش را انتخاب كرد و بر او سرد و سلامت شد و اولیاء دیگرخدا كشته شدند و زجر و شكنجه بدست اشرار را پذیرفتند.
كسانى كه براى محبت و دوستى خدا او را عبادت كنند و این بالاترین درجات مقربین است از این بیان معنى جمله اخیر روایت دانستهمىشود.
و اما راجع به بهتر بودن نیت مؤمن از عملش و بدى نیت كافر نسبت به عملش در یكى از دوازده قول از امام باقر(ع) روایت مىكند كهعلتش این است كه مؤمن كارهاى خیر زیادى را قصد مىكند كه به انجام آن موفق نمىشود و همچنین كافر نسبتبمقاصد زشت و بدش و از امام صادق(ع) روایت شده كه چون عمل در معرض ریاء بندگانست و نیت خالص براى خدااست، نیت مؤمن از عملش بهتر است و خدا به نیت ثوابى دهد كه به عمل ندهد.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ ابْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِى بَصِیرٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ الْفَقِیرَ لَیَقُولُ یَا رَبِّ ارْزُقْنِى حَتَّى أَفْعَلَ كَذَا وَ كَذَا مِنَ الْبِرِّ وَ وُجُوهِ الْخَیْرِ فَإِذَا عَلِمَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ذَلِكَ مِنْهُ بِصِدْقِ نِیَّةٍ كَتَبَ اللَّهُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ مِثْلَ مَا یَكْتُبُ لَهُ لَوْ عَمِلَهُ إِنَّ اللَّهَ وَاسِعٌ كَرِیمٌ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 135 روایة:3 @*@
ترجمه :
امام صادق (ع) فرمود: بنده مؤمن فقیر مىگوید: پروردگارا بمن (مال و ثروت) روزى كن تا از احسان و راههاى خیر چنین و چنان كنم. (مسجد بسازم و اطعام دهم و به بینوایان كمك كنم) و چون خداى عزوجل بداند نیتش صادق است و راست مىگوید، براى او همان اجر و پاداش را مىنویسد كه اگر انجام داد مىنوشت، همانا خدا وسعت بخش و كریم است.
عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْحَاقَ بْنِ الْحُسَیْنِ عَنْ عَمْرٍو عَنْ حَسَنِ بْنِ أَبَانٍ عَنْ أَبِى بَصِیرٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ حَدِّ الْعِبَادَةِ الَّتِى إِذَا فَعَلَهَا فَاعِلُهَا كَانَ مُؤَدِّیاً فَقَالَ حُسْنُ النِّیَّةِ بِالطَّاعَةِ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 135 روایة:4 @*@
ترجمه :
ابوبصیر گوید: از امام صادق (ع) پرسیدم درباره اندازه عبادتى كه چون كسى انجام دهد، وظیفه خود را انجام داده باشد؟ فرمود: حسن نیت به طاعت است (چنانچه در حدیث 1663 بیان شد).
عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنِ الْمِنْقَرِیِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی هَاشِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ النَّارِ فِى النَّارِ لِأَنَّ نِیَّاتِهِمْ كَانَتْ فِى الدُّنْیَا أَنْ لَوْ خُلِّدُوا فِیهَا أَنْ یَعْصُوا اللَّهَ أَبَداً وَ إِنَّمَا خُلِّدَ أَهْلُ الْجَنَّةِ فِى الْجَنَّةِ لِأَنَّ نِیَّاتِهِمْ كَانَتْ فِى الدُّنْیَا أَنْ لَوْ بَقُوا فِیهَا أَنْ یُطِیعُوا اللَّهَ أَبَداً فَبِالنِّیَّاتِ خُلِّدَ هَؤُلَاءِ وَ هَؤُلَاءِ ثُمَّ تَلَا قَوْلَهُ تَعَالَى قُلْ كُلٌّ یَعْمَلُ عَلى شاكِلَتِهِ قَالَ عَلَى نِیَّتِهِ
@@اصول كافى جلد3 صفحه: 136 روایة:5 @*@
ترجمه :
امام صادق (ع) فرمود: اهل دوزخ از این رو در دوزخ جاودان باشند كه نیت داشتند اگر در دنیا جاودان باشند همیشه نافرمانى خدا كنند و اهل بهشت از این رو در بهشت جاودان باشند كه نیت داشتند اگر در دنیا باقى بمانند همیشه اطاعت خدا كنند، پس این دسته و آن دسته بسبب نیت خویش جاودانى شدند، سپس قول خدایتعالى را تلاوت نمود: «بگو هركس طبق طریقه خویش عمل مىكند، 79 سوره 17» فرمود: یعنى طبق نیت خویش.
شرح : از توضیحى كه ذیل روایت دوم این باب راجع به معنى نیت بیان شد، معلوم گشت كه نیت خوب لازمه طینت پاك و صفاتحمیده و ملكات فاضله است و بدان جهت استحقاق جاودانى بودن در بهشت را پیدا مىكند، زیرا چنین اشخاصى آمادهاعمال صالحه و موجبات ثواب مىباشند و مانع انجام دادن از جانب آنها نیست و كافر با آن حالت خبیثى كه دارد،براى ضد اعمال و صفات مؤمن آماده است.